Greenwich Gölgesinde Batının Ekonomik Buhranları ve Yaz
Saati Uygulamalarının
Dünya ve
Ülkemizdeki Tarihi-Ekonomik Analizi
Benjamin Franklin'in 1784 yılında YSU hakkında
yazdığı mektup.
Benjamin Franklin, Amerika Birleşik Devletleri'nden Fransa'ya elçi olarak yollandığı sırada elektrikten değil, Paris halkının mum israfını önlemesi ve gün ışığından daha çok yararlanması için imzasız bir mektup yayımlar. Bu 1784 yergisi, panjurları vergilemek, mumları karneye bağlamak ve insanları gün doğumu sırasında kilise çanları ve top ateşiyle beraber uyandırmak gibi öneriler içerir. Benjamin Franklin aynı zamanda "Erken yatıp erken kalkmak, kişiyi sağlıklı, zengin ve akıllı yapar" özdeyişinin de sahibidir.
Ancak
çağdaş yaz saati uygulaması fikrini ilk ortaya atan kişi George Vernon
Hudson’dur. Kendisi bir böcek bilimcisidir. 14 yaşında Britanyalı böceklerin
çoktan bir koleksiyonunu oluşturmuş ve The Entomologist'de de bir makalesi yayınlanmıştır. Ailesi ile Yeni
Zelanda'ya taşındıktan sonrada böcek toplamak için zaman bulmak ve gün ışığından
daha fazla yararlanmak istiyor. 1895'te, Wellington Felsefe Cemiyeti'ne bir makale sunarak iki-saatlik gün ışığı
tasarrufu değişikliğini önerir.
Bu
fikrin en eski çıkış noktası Hudson’a aittir.
Tarihsel
kaynakların bazıları da bu işin mucidi olarak William Willett'ı gösteriyor. Ünlü
bir müteahhit ve hırslı bir golfçü olan Willett, akşamın çabuk olması nedeni
ile golf oynayamamaktan muzdarip halde, çözümü
saatleri ileri almakta bulur. Hudson'un bu önerisi iki yıl
sonra gerçekleşir.
William
Willett'in 1914 yılında hazırladığı YSU teşvik broşürü.
Çağdaş
Yaz Saati Uygulması’nın daha sonraki tarihsel gelişimini süzgeçten
geçirdiğimizde ise daha ilginç bilgilere rastlıyoruz.
Ünlü
müteahhit ve hırslı golfçü Willett'ın yaz saati uygulaması önerisi 1915
yılında ölümüne kadar Birleşik Krallık'ta ilgi çekmiyor. I. Dünya Savaşı'nda
kömür kullanımından tasarruf etmek amacıyla Almanya müttefikleri ile beraber
1916 tarihinde, daha sonraları da Birleşik Krallık, müttefikleri ve Avrupa'da
birçok devlet bu uygulamayı benimsiyor.(1)
1895'te
Kraliyet Harp Okulunu bahriye nazırı
olarak bitiren, donanmasıyla 1915’te Osmanlı ile Çanakkale Boğazı'nda savaşarak yenildiğinde, İngiltere'de
şöhreti düşen Winston Churchill yaz
saati uygulamasını, "Ülkede yaşayan milyonlarca insanın sağlık ve mutluluk
alanlarında sahip olduğu fırsatları arttırdığını" kanıtlamaya çalışarak
savunur.
Önerisi
Balfour, LloydGeorge, MacDonald, VII.Edward, Harrods'ın sorumlu müdürü ve
National Bank yöneticisi gibi kesimlerden destek görür ve 1916'da Yaz Saati
Uygulamasına başlanır.(1,2)
Fransa’da 1784 Benjamin Franklin döneminde demiryolu ve iletişim hatlarının
gelişmesi ile ilgili olan değişimle, sonraki dönemin ters ekonomik bir arzı olduğu açıkça görülüyor. Bu uygulama ülkemizde
bile halen tartışmalı olduğu gibi, o zamanlarda da Avrupa’da tartışmalara sebep olur.
Dönemin
Kanadalı yazarı Robertson Davies ise demecinde "Püritanizm'in kemikli ve
mavi parmaklı eli, insanları erken yatırıp erken kaldırarak onları kendilerine
rağmen sağlıklı, zengin ve akıllı yapmaya çalışıyor" diyerek yaz saati
uygulaması tezine karşı çıkan bir sav ortaya atarak tartışmaları alevlendirir.
"Daylight
Slaving Time" (Yaz köleleştirme uygulaması) adı altında bir akım başlar.
Churchill’in önerisine karşı çıkan dönemin kişileri ise Başbakan Asquith,
William Christie (Kraliyet Astronomu), George Darwin, Napier Shaw (Meteoroloji
Ofisi Başkanı)dır.(1,2)
Avrupa’da
tarihsel açıdan, perakende satış, spor ve turizm etkinlikleri yaz saati
uygulamasının temel gerekçeleri olur. Tarımsal etkinlikler ve gece hayatı
olarak adlandırdıkları yaşamları ise olumsuz etkilenir. Bu uygulamaya dönemin
enerji krizi ve savaş olayları tetiklediğinden devam edilir.
Uygulama
Amerika Birleşik Devletleri'nde 1909'da
yasa tasarısı olarak ABD Temsilciler
Meclisi'ne sunulsa da veto edilir. United Cigar Stores’sa uygulamayı 1918'de yasa tasarısı olarak sunar.(1)
United
Cigar Stores ABD'deki en büyük perakande
puro zinciridir. Sonrasında Mickey Mouse
saatleri de satan firma, 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı ile 1932 yılında iflasını açıklasa da, 975 puro mağazası, 219 eczanesi olan
şirket toparlanır. 1951 yılında 1300
mağazaya ulaşır ve 1962 yılında Perfect Film & Chemical Corp. ile birleşir.
(3)
Esnaflar
genelde yaz saati uygulamasını desteklerler.
Kongre
uygulamayı 1919'dan sonra iptal eder. Willett gibi golfçü olan Başkan Woodrow
Wilson, iptal kararını iki defa veto eder, ancak geçerli olmaz..New York döviz
piyasası Londra ile ticarette bir saatlik arbitrajı korurken, Chicago ve
Cleveland da temposunu New York'a göre ayarlayabilir hale gelir. ABD'de Yaz Saati
Uygulaması iki dünya savaşı dönemini kapsar, ancak 1966'ya dek
standartlaşma sağlanamaz.
1987'de
ABD'de yaygınlaşmasında ana sebep parasal kaynak olur. Her iki Idaho senatörü
de, fast food restoranlarında daha çok
patates kızartması satılacağı ve bunların kendi patateslerinden yapılacağı
beklentisiyle uygulamadan yana oy kullanır.
Yaz
saati uygulaması 1984 yılında Fortune dergisinin tahminlerine göre, şirketinin
gelirlerini $30 milyon arttırırken Ulusal Golf Vakfı'nın hesaplarına göre golf sanayisinin gelirlerinin $200 milyondan
$300 milyona yükseldiği belirlenir. 1999 yılında yapılan bir çalışmada Avrupa
Birliği'ndeki boş zaman etkinlikleri sanayisini %3 oranında büyütmektedir.(1)
Yaz
Saati Uygulamasının İslam Ülkelerinde Uygulanması
İran’da
Şahlık rejiminde 1979’a kadar yaz saati uygulaması sürdürülür. Ülkedeki Uygulama 1979 İran İslam
Devrimi'nden sonra askıya alınır. Çünkü Mollalar "Yaz saati uygulamasıyla
namaz saatini size kaybettirmeye çalışıyorlar" tezini savunurlar. 1991'de enerji harcamalarının artması ile
uygulama yeniden başlatılır. 2005 yılında Ahmedinejad "Bunu kanıtlayacak
somut bir delil yok" diyerek uygulamaya engel olur. Bu görüşe katılanlarda
"Dini gerekçelerin daha kolay icra edilmesi için saatin sabit kalması
şart" diyerek uygulamayı askıya alır. 2009 yılında Birleşmiş Milletler
ambargoları ile enerji tüketimini karşılayamayan İran; konuyu yasa haline
getirerek Ahmedinejad'ı bu kararı uygulamak zorunda bırakır.(1)
Her ne kadar dünyadaki çoğu ülkede var olmasa da, yaz saati uygulaması yüksek enlemlerde sık rastlanan bir uygulamadır. Mavi: YSU kullanılıyor; Turuncu: YSU artık kullanılmıyor; Kırmızı: YSU hiç kullanılmadı
Yaz
Saati Uygulamayan Ülkeler
Bazı
ülkeler düzenli uygulama yaparken bazıları da hiç yapmamayı tercih ederler. Yaz
saati uygulayan ülkelerin toplam nüfusu Dünya nüfusunun yaklaşık % 23’ünü oluşturur.
Enlem
özelliklerine rağmen uygulamayan ülkelerin ise başta İzlanda, Beyaz Rusya, Rusya
ve Ukrayna olduğunu görüyoruz. Amerika Kıtası'nda Kanada, Meksika, Küba, Latin
Amerika'da da Brezilya (kuzey eyaletleri hariç) ve Şili dışında uygulanmaz.(5)
Asya'da
Ermenistan ve Azerbaycan yaz saati uygulamaktadır. Kazakistan ise yakın dönemde
bu uygulamayı kaldırmıştır. Afrika'da neredeyse tüm Afrika ülkelerinde
uygulanmaz. Tunus’ta 2005 tarihinde Avrupa'ya bağlı kalarak denenmeye başlanmış, ancak enerji tasarrufunda kayda değer bir iyileşme olmamıştır. 2009 yılında iptal
edilip standart zaman kullanmaya başlanmıştır. (4,5)
Çin,
Japonya, Güney Kore, Hindistan, Pakistan, Libya, Cezayir, Peru, Arjantin, Orta
Asya Ülkeleri, Orta ve Güney Amerika’da bazı ülkeler, Avustralya’nın bir kısmı,
Kanada'da ve ABD'de bazı eyaletler uygulamadan vazgeçmişlerdir. Tayland, Arap
yarımadası ülkeleri, Orta Afrika ülkelerinin bir bölümü, Güney Amerika'da
Brezilya ve Şili dışında kalan ülkeler ve bazı Uzak Doğu ülkeleri ise yaz
saatini hiç uygulamamışlardır.(5)
Yaz Saati Uygulamayan Ülkeler'e baktığımız
zaman ne enlem ne siyasal, kültürel ve ekonomik olarak bir benzerlik
görülmemesi ise farklı bir durumun analizinin yapılması gerektiğini ortaya
çıkarıyor.
Tüm
Dünyada 2014 Yaz Saatini Uygulamasını uygulayacak olan ülkelerin listesi ise 'Saat Kaç?' sitesinde mevcut.
Türkiye'de
Yaz Saati Uygulaması
1 Temmuz
1940 tarihinde yürürlüğe giren Bakanlar Kurulu kararıyla uygulama resmen
başladı. 1952-1961 yılları arasında uygulama askıya alındı. Aynı şekilde
1965-1972 yılları arası uygulama askıya alındı, sonrasında uygulamaya aralıksız
devam edildi.(7)
Ancak
bazı astroloji sitesi kaynaklarında ülkemizde 1946 Montreux anlaşmasına uyumlu
olarak Bakanlar Kurulu kararı ile geçildiğini ve uygulandığı savunuluyor. Başka
kaynaklar da Kandilli Rasathanesi'ndeki bilgilerin ve arşivlerin çok karışık
olduğunu, bunun tarihçesinin 1920'lere kadar uzandığını savunuyor.
İşin
enteresan tarafı ise şu, ülkemizde bu konudaki araştırmaların çoğunu
astrologların yapmış olması. İnsanların yıldız haritasını çıkarırken doğum saati ile
burcu ve yükselen burçlarını tespit etme noktasında ciddi sıkıntılar
yaşıyorlar. Gazete manşetlerine varıncaya kadar taramalar yapılmış. Tarih arşivlerini de
karıştırarak bulgulara ulaşmışlar. Saatlerimizi ileri geri alınırken bile
farklı gece saatlerinde alınması işlerini etkilemiş.
Bu
konudaki en ilginç iki makale Astro Türkiye ve Astroloji Dergisi sitelerinde
mevcut.
Bu
mevzuyu ülkemiz için işin mizah tarafı
olarak bir tarafa bırakıyoruz. Tarihsel sürece baktığımız zaman ülkemiz
için gerçeklik, Winston Churchill’in enteresan
yaşam hikayesinde kilitleniyor.
Churchill, 2. Dünya savaşının başından itibaren Türkiye'yi savaşa sokmaya çalışır. Kahire ve Adana'da Türk yöneticileriyle yaptığı görüşmelerde, Türkiye'nin istediği askeri yardımı vermeye de yanaşmaz. Savaş sonrası Avrupa ülkelerinin birleşmesini sağlayan NATO, Avrupa Konseyi gibi kurumların oluşması için büyük çaba gösterir ve 1951 seçimlerinde tekrar iktidara gelir. 1955'te görevlerini yeğeni Clarissa Churchill'in eşi olan Anthony Eden'e bırakarak siyasetten çekilir.(2)
Churchill, 2. Dünya savaşının başından itibaren Türkiye'yi savaşa sokmaya çalışır. Kahire ve Adana'da Türk yöneticileriyle yaptığı görüşmelerde, Türkiye'nin istediği askeri yardımı vermeye de yanaşmaz. Savaş sonrası Avrupa ülkelerinin birleşmesini sağlayan NATO, Avrupa Konseyi gibi kurumların oluşması için büyük çaba gösterir ve 1951 seçimlerinde tekrar iktidara gelir. 1955'te görevlerini yeğeni Clarissa Churchill'in eşi olan Anthony Eden'e bırakarak siyasetten çekilir.(2)
Yani
Türkiye’deki yaz saati uygulamalarının, astrologların araştırmalarında da iddia
ettikleri gibi Kandilli Rasathanesi ve diğer arşivlerde karmakarışık ve içinden
çıkılamaz olmasının sebebi Churchill
uygulamalarıdır. 1940 senelerinde uygulanmaya başlanmış olması 1952-1961 ,
1965-1972 yılları arasında uygulamalardan kaldırılması, ülkemizdeki siyasal
gelişmelerden kaynaklanan durumlardır.
Kaldı ki; bu uygulamanın, insan vücudunun bio ritmini bozmasının yanı sıra depresif
etkileri arttırması, uyku ve depresyon
ilaçlarının alımını tetiklediği yönünde bolca sağlık iddiaları da mevcuttur.
Emekli
öğretim üyesi Prof. Dr. Fehim Üçışık’ın 31.10.2002 tarihinde Türkiye’nin
yeterli enerji tasarrufunu sağlayabilmesi için yaz saati uygulaması yerine, sürekli ileri saat uygulamasına geçilmesi gerekliliği tezi, toplumumuz ekonomi
teorileri açısından oldukça ilginç bir konu olarak karşımıza çıkıyor.
Bu tezde,
ekonomik gerekçe olarak Avrupa Ülkeleri'nin uygulamayı kullanmalarına rağmen tek
saat kullanmadığını Fransa ve Yunanistan arasında 1 saatlik zaman farkı
bulunduğunu öne sürüyor. Prof. Üçışık tezine şöyle devam ediyor:
"Türkiye 21
Aralık’ta Trabzon’un ötesindeki yerlerde hava daha erken kararmasına karşın
okullarda eğitim, resmi daireler, bankalar ve iş yerlerinde mesai ışıklar
yakılarak devam ediyor. Kışın bir de akşam don ve ısınma maliyetleri ile
birlikte enerji tüketimi artıyor. Bunların üzerine bir de iş hukuku açısından
personel adına gece mesaisini gündeme getiriyor. Buna göre, İstanbul ve
İzmir’de Paris’in Mayıs'ta ulaştığı ileri batı saatine biz Haziran'da bile bir
saat geride kalıyoruz. Mevcut uygulama ile Avrupa’nın sağladığı tasarrufu biz
yine sağlayamıyoruz.”.
“Avrupa ile birliktelik gerekçesi inandırıcı değil” diyen Prof. Üçışık, Avrupa’da farklı uygulamalar bulunduğuna işaret ediyor. "Bu yanlış uygulama, Nahcivan–Azerbaycan ile aramızda iki saat fark doğuruyor. Halbu ki bizim Avrupa ile olan saat birlikteliğimiz kadar komşularımız ve Avrasya ile de saat birliği yapmamız lazım.”
Dünyada hiçbir komşu ülke arasında iki saat saat farkı olmadığını kaydeden Üçışık,“Türkiye ile Yunanistan aynı, Yunanistan ile İtalya arasında bir saat fark var, İtalya ile Fransa arasında fark yok. Türkiye ise komşuları Azerbaycan ile iki saat, Irak, Suriye ile aynı fark, Rusya ile bir saat fark garabetini yaşıyor. Bu yanlışın düzeltilmesi lazım. Böylece Azerbaycan ile aramızdaki fark bire insin, Yunanistan ile aramızdaki fark bire çıksın, Rusya ile aynı saati kullanalım. Zaten olabildiğince doğudaki boylama göre saatleri ayarlayan ülkeler gün ışığından daha fazla yararlanıyor. Bu sistem ile orta ölçekli bir değil, iki hidroelektrik santralinin verimi alınır, Doğu’da da gün ışığından daha fazla yararlanılır.” diyor. (10)
“Avrupa ile birliktelik gerekçesi inandırıcı değil” diyen Prof. Üçışık, Avrupa’da farklı uygulamalar bulunduğuna işaret ediyor. "Bu yanlış uygulama, Nahcivan–Azerbaycan ile aramızda iki saat fark doğuruyor. Halbu ki bizim Avrupa ile olan saat birlikteliğimiz kadar komşularımız ve Avrasya ile de saat birliği yapmamız lazım.”
Dünyada hiçbir komşu ülke arasında iki saat saat farkı olmadığını kaydeden Üçışık,“Türkiye ile Yunanistan aynı, Yunanistan ile İtalya arasında bir saat fark var, İtalya ile Fransa arasında fark yok. Türkiye ise komşuları Azerbaycan ile iki saat, Irak, Suriye ile aynı fark, Rusya ile bir saat fark garabetini yaşıyor. Bu yanlışın düzeltilmesi lazım. Böylece Azerbaycan ile aramızdaki fark bire insin, Yunanistan ile aramızdaki fark bire çıksın, Rusya ile aynı saati kullanalım. Zaten olabildiğince doğudaki boylama göre saatleri ayarlayan ülkeler gün ışığından daha fazla yararlanıyor. Bu sistem ile orta ölçekli bir değil, iki hidroelektrik santralinin verimi alınır, Doğu’da da gün ışığından daha fazla yararlanılır.” diyor. (10)
Ötesini
araştırmak, yorumlamak, analiz etmek uzun zaman isteyen bir iş, bu nedenle bu konu coğrafyacılarımızı ve ekonomistlerimizi yakından ilgilendiren konular arasında
olmalıdır. Yakın dönemde ülkemizin doğusunda kalan komşu ülkelerle girdiğimiz ciddî ticarî ilişkiler nedeni ile analizler ekonomik
olarak doğru yapılmalı ve değerlendirilmelidir.
Ülkemizde
senelerdir süren yaz saati uygulamalarının böcek bilimi ve golf sevdası
gelişimi ile uygulanmadığı aşikardır. Ülkemizin sanayi devrimi ekseninde 1.ve
2. Dünya Savaşı denklemleri arasında kalması nedeniyle İngiltere ve Churchil
uygulamalarına paralel enteresan bir gelişim gösterdiği de açıktır.
Bu yazı
biterken ülke saatimiz 12.25’i, Azerbeycan'da ise 14.27'yi gösteriyor. (11)
Bu
uygulamaların ülkemizdeki büyük orandaki ekonomik geçerlilik tezi, "Yüzünü
Batıya dön, onlar için tüket, sırtını Doğuya dön, onlarla ticaret yapma!"dır.
Kapitalizme
ve sömürgeye niyet etmek üzere; saatlerimizi ileri-geri almak yaşamsal ve ekonomik
değerlerimizle ilgili ciddi konulardır.
Enerji
için tasarruf yaptığımızı sandığımızda gerçeklik, kaz gelecek yerlerden horozun
ötüşüyle saatlerimizi esirgemek ve ülke olarak kar ettiğimizi zannetmek
olmamalıdır.
Duru Çağlayan, 26.10.2014, Sonsuz Ark,
Çırak Yazar
Alıntılar: