Sonsuz Ark/ Evrensel Çerçeveye Yolculuk
How Mesopotamia Became the Cradle of Civilization
"Çevresel faktörler, antik Mezopotamya'da ilk kez tarımın, mimarinin ve nihayetinde bir sosyal düzenin ortaya çıkmasına yardımcı oldu."
İnsan uygarlığı dünyanın pek çok yerinde gelişirken, ilk olarak binlerce yıl önce eski Ortadoğu'da ortaya çıktı. Villanova Üniversitesi'nde antik Yakın Doğu tarihi ve arkeolojisini alanında misafir yardımcı tarih profesörü Kelly-Anne Diamond, "Mezopotamya'da ortaya çıkan ilk şehirleri, ilk yazıyı ve ilk teknolojileri görüyoruz" diyor.
Mezopotamya adı, eski Yunanca "Mesopotamia-nehirler arasındaki toprak" kelimesinden gelir. Bu, çoğunlukla günümüz Irak sınırları içinde yer alan ama aynı zamanda Suriye, Türkiye ve İran'ın bazı kısımlarını da içeren bir bölgedeki ikiz su kaynakları olan Dicle ve Fırat nehirlerine bir göndermedir.
Universal History Archive/Getty Images
Bu nehirlerin varlığı, Mezopotamya'nın neden karmaşık toplumlar ve yazı, ayrıntılı mimari ve hükümet bürokrasileri gibi yenilikler geliştirmesiyle yakından ilişkiliydi. Dicle ve Fırat boyunca düzenli olarak yaşanan sel baskınları çevrelerindeki araziyi özellikle bereketlendiriyor ve gıda ürünü yetiştirmek için ideal hale getiriyordu. Bu durum Mezopotamya'yı yaklaşık 12.000 yıl önce gerçekleşmeye başlayan Tarım Devrimi olarak da adlandırılan Neolitik Devrim için önemli bir yer haline getirdi.
Diamond, "gezegendeki insan yaşamını dönüştüren" bu devrimin "bu sürecin başladığı Mezopotamya'da" gerçekleştiğini söylüyor.
Bitki yetiştiren ve hayvanları evcilleştiren insanlar tek bir yerde kalıp kalıcı köyler oluşturabildiler. Sonunda, bu küçük yerleşimler, nüfus yoğunluğu, anıtsal mimari, iletişim, iş bölümü ve farklı sosyal ve ekonomik sınıflar gibi uygarlığın birçok özelliğinin geliştiği erken şehirlere dönüştü.
Ancak Mezopotamya'da medeniyetin ortaya çıkışı ve evrimi, özellikle, bölge sakinlerini başa çıkabilmek için daha organize olmaya zorlayan iklim ve doğal çevredeki değişiklikler gibi başka faktörlerden de etkilendi.
Doğa Medeniyeti Nasıl Besledi?
Chicago Üniversitesi'nde Assyriology (Asuroloji) doçenti ve antik Mezopotamya tarihi uzmanı olan Hervé Reculeau'ya göre, uygarlık bölge genelinde tam olarak aynı şekilde gelişmedi. Onun açıkladığı gibi, kentsel toplumlar, şu anda güney Irak'ta ilk Sümer uygarlığının bulunduğu bir bölge olan Aşağı Mezopotamya'da ve Kuzey Irak'ı ve bugünkü Batı Suriye'nin bir bölümünü içeren Yukarı Mezopotamya'da bağımsız olarak gelişti.
Her iki yerde medeniyetin gelişmesine yardımcı olan faktörlerden biri, 6.000 ila 7.000 yıl önce Ortadoğu'nun bugün olduğundan dahanemli olan Mezopotamya iklimiydi.
“Güney Mezopotamya'nın en eski şehirleri, inşaat (saz) ve yiyecek (yabani av ve balık) için bol miktarda doğal kaynak sağlayan büyük bir bataklığın kenarlarında gelişti ve küçük ölçekli sulama için kolayca erişilebilen su yerel düzeyde ve büyük ölçekli devlet yapılarının denetimini gerektirmiyordu.” diye yazıyor Reculeau. Ek olarak, bataklığın Basra Körfezi'ndeki deniz yollarına bir bağlantı sağladığını ve bunun güneyde yaşayan insanların başka yerlerle uzun mesafeli ticaret geliştirmelerini mümkün kıldığını belirtiyor.
Reculeau'ya göre Yukarı Mezopotamya'da yağışlar, çiftçilerin fazla sulama yapmasına gerek kalmayacak kadar güvenilirdi. Ayrıca avlanabilecekleri ve odun için ağaçları kesebilecekleri dağlara ve ormanlara erişimleri vardı. Bölgelerinde, dağların ötesindeki kuzeye, mücevher yapımında veya kesici alet yapımında kullanılabilecek bir kaya türü olan obsidiyen gibi malzemeler elde edebilecekleri yerlere ulaşmalarını sağlayan kara yolları da vardı.
British Museum'a göre, Mezopotamya'daki ilk çiftçilerin ana ürünleri arpa ve buğdaydı. Ama aynı zamanda, fasulye, bezelye, mercimek, salatalık, pırasa, marul ve sarımsak gibi çok çeşitli mahsullerin yanı sıra üzüm, elma, kavun ve incir gibi meyveler yetiştirdikleri hurma ağaçlarının gölgelediği bahçeler de yaptılar. Ayrıca tereyağı yapmak için koyun, keçi ve inekleri sağdılar, onları et için kestiler.
Sonunda, Mezopotamya'daki tarım devrimi, Diamond'ın ilerlemede bir sonraki büyük adım olarak tanımladığı şeye, Kent Devrimi'ne yol açtı.
Yaklaşık 5.000 ila 6.000 yıl önce Sümer'de köyler şehirlere dönüştü. En eski ve en belirginlerinden biri, 40.000 ila 50.000 nüfuslu duvarlarla çevrili bir topluluk olan Uruk'du. Antik Tarih Ansiklopedisi-Ancient History Encyclopedia-ne göre Eridu, Bad-tibira, Sippar ve Shuruppak gibi yerler de vardı.
Sümerler tarafından geliştirilen, tarımı, ticareti ve dini faaliyetleri denetlemek için gelişmiş sanat, mimari ve karmaşık hükümet bürokrasilerinin yanı sıra en eski yazı sistemi olabilir. Sümerler, çömlekçilikten tekstil dokumaya kadar diğer eski halkların geliştirdiği icatları alıp endüstriyel ölçekte nasıl yapacaklarını buldukça, Sümer de bir inovasyon yatağı haline geldi.
Bu arada Yukarı Mezopotamya, araştırmacıların karmaşık girintiler ve pilasterlerle tuğla tapınakları keşfettikleri ve sofistike bir kültürün başka kanıtlarını buldukları Tepe Gawra gibi kendi kentsel alanları geliştirdi.
Çevresel Değişim Mezopotamya Medeniyetini Nasıl Evrimleştirdi?
Reculeau'ya göre, iklim değişiklikleri Mezopotamya uygarlığının gelişiminde rol oynamış olabilir. Kabaca MÖ 4.000 civarında, “iklimler yavaş yavaş kurudu ve nehirler daha öngörülemez hale geldi” diyerek açıklıyor Reculeau. "Aşağı Mezopotamya'da bataklıklar yok oldu ve geride, sulanması gereken, ek çalışma ve muhtemelen daha fazla koordinasyon gerektiren topraklarla çevrili yerleşim yerleri bıraktı."
Mezopotamyalılar, hayatta kalmak için daha sıkı ve daha organize bir şekilde çalışmaları gerektiğinden, giderek daha ayrıntılı bir yönetim sistemi geliştirdiler. Reculeau'nun açıkladığı gibi: “Bataklıklarda kurulan şehirlerdeki tapınakların mallarını ve insanları yönetmek için ilk ortaya çıkan bürokratik aygıt, haklılığını tanrıların desteğinde bulan, ama aynı zamanda işleri halledebilme yeteneği ile de kraliyet gücünün aracı haline geldi."
Tüm bunlar, seçkinlerin işçileri zorladığı veya emeğini yemek ve ücret sağlayarak elde ettiği bir sosyal yapının gelişmesine yol açtı.
"Bir bakıma, ünlü Sümer tarım sistemi, şehir devletleri ve bununla bağlantılı toprak, kaynaklar ve insanların kontrolü, kısmen insanların daha olumsuz koşullara uyum sağlamasının sonucuydu, çünkü bataklıkların zenginlikleri giderek azalmaya başlamıştı." diyor Reculeau.
Yukarı Mezopotamya'da ise tam tersine, insanlar sosyal olarak ters yöne giderek daha kuru bir iklimle başa çıktılar. Reculeau, bu alan “köylere ve onların küçük ölçekli dayanışmasına dayanan daha az karmaşık bir sosyal organizasyona devredildi” diye açıklıyor.
Mezopotamya sonrasında, başkenti Babil'in antik dünyanın en büyük ve en gelişmiş şehirlerinden biri haline getiren Akkad ve Babil gibi imparatorlukların yükselişini gördü.
Patrick J. Kiger, 10 Kasım 2020, History
(Patrick J. Kiger GQ , The Los Angeles Times, National Geographic, PBS NewsHour ve Military History Quarterly için yazmıştır.)
Seçkin Deniz, 02.01.2021, Sonsuz Ark, Çeviri, Çeviri ve Yansımalar
- Sonsuz Ark'ta yayınlanan yazılardan yazarları sorumludur.
- Sonsuz Ark linki verilerek kısmen alıntı yapılabilir.
- Sonsuz Ark yayınları Sonsuz Ark manifestosuna aykırı yayın yapan sitelerde yayınlanamaz.
- Sonsuz Ark Yayınlarının Kullanımına İlişkin Önemli Duyuru için lütfen tıklayınız.