Sonsuz Ark/ Evrensel Çerçeveye Yolculuk
Turkey and Japan are Old Friends. Can They Foster New Beginnings?
"İmparatorluk Japonyası ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki beklenmedik dostluk modern çağda nasıl başladı?"
Japonya ve Türkiye, kendi başlarına önemli dünya güçleri olmakla birlikte, Soğuk Savaş'ın ilk yıllarından bu yana jeopolitik manevraları, düzenli olarak iki süper güç olan ABD ve Sovyetler Birliği'nin gölgesinde kaldı. Şimdi, her ikisi de Çin'in Pasifik ve Orta Doğu'daki artan varlığını diplomatik ve ekonomik ilişkilerinde tartmalıdır. Coğrafi olarak uzak olmalarına rağmen, Japonya ve Türkiye güvenlik, itibar ve Avrupa, ABD ve Çin karşısındaki yerleri konusunda benzer birçok endişeyle karşı karşıya. Bu nedenle Japonya ve Türkiye önemli bir diplomatik ve ekonomik ilişki geliştirdiler. Bu ilişki geçmişe dayanmaktadır, ancak karşılıklı çıkarlar ve ortak jeopolitik kaygılar nedeniyle sürdürülmektedir.
Türkiye ve Müslümanları düşündüğünüzde Japonya hemen aklınıza gelmeyebilir. Ancak 19. yüzyılın sonlarında, zayıflayan Osmanlı İmparatorluğu ve gelişen Japon İmparatorluğu, beklenmedik bir diplomatik dostluk kurdu. Dünyanın karşıt uçlarında yer alan iki ulus, “Batılı olmayan” güçler olarak statülerine dayalı bir dostluk duygusu hissettiler.
Tokyo Camii Camii'ndeki Türk kültür merkezinin kapısından bir görünüm / Damon Coulter/SOPA Images / Getty Images ile LightRocket
Osmanlılar, Japonya'nın modernleşmesini başlatan muazzam bir siyasi, sosyal ve ekonomik devrimden başka bir şey olmayan 1868'deki Meiji Restorasyonu'ndan sonra Japonya'da meydana gelen hızlı modernleşme ve dönüşüme hayran kaldılar. Japon İmparatorluğu Pasifik'te baskın bir konuma yükselirken, çıkarları bir başka emperyal geç gelen ABD ile artan bir çatışmaya girdi.
Ancak Japonya ve Türkiye arasındaki ilişki her zaman saygı ve tanıma ilişkisi olmadı ve son zamanlarda Japonya'nın Orta Doğu'daki ABD politikalarına verdiği destek bu ilişkiye gölge düşürdü. Bununla birlikte, tarihsel ilişki, iki ulus arasındaki çağdaş karmaşıklıkları ve son 150 yılda bölgedeki hegemonya ile ilgili durumlarını aydınlatmaktadır. Çin, Asya'daki varlığını arttırırken, hem Türkiye'nin hem de Japonya'nın endişelenmek için nedenleri var.
Japonya ve Türkiye arasındaki dostluk, Batılı emperyal güçler tarafından düzenli olarak etkisizleştirilme veya kötülenme konusundaki ortak deneyimlerinden doğdu. Çağdaş jeopolitik durum çok farklı olsa da, her iki devlet de çağdaş diplomatik ve ekonomik ilişkilerini çerçevelemek için tarihsel ilişkilerine bakabilir ve bunlardan yararlanabilir.
Japonya kendisini, Türkiye'de Batı müdahalesinin yükü olmadan teknolojiye yatırım yaparak Türklerin modernleşmesine ve gelişmesine yardımcı olabilecek bir güç olarak takdim etti. Bu yaklaşım, 20. yüzyılın şafağına kadar uzanıyor. Japon İmparatorluğu, Rus-Japon Savaşı'nda (1904-1905) Rusları yendikten sonra, dünyanın dört bir yanındaki Batılı olmayan halklar, emperyal Japonya'ya hayranlıkla ve örnek alınacak bir model olarak baktılar.
Japonya şu anda ABD'nin yakın ve önemli bir müttefiki olmasına rağmen, Avrasya'da güvenliği sağlama hedeflerini Batılı müttefiklerinden farklı olarak sunmaya çalışıyor. Örneğin, Japonya, Güney Çin Denizi'ndeki artan Çin varlığına ilişkin karşılıklı endişeler üzerine Endonezya ile yakın zamanda bir silah transferi anlaşması imzaladı. Japonya, Müslümanların çıkarlarıyla Batılıların çıkarları arasında köprü kurabileceği bir imaj oluşturmayı amaçlıyor.
Her iki devlet de diplomatik ilişkilerinin bir felaketle başladığı konusunda hemfikir: 1890'da Japonya açıklarında, küçük bir Japon liman kenti olan Wakayama yakınlarında bir tayfuna yakalanan Osmanlı gemisinin (Ertuğrul) batması. 550'den fazla Osmanlı denizcisi boğuldu. Hayatta kalan birkaç kişi, iki küçük Japon savaş gemisi olan Kongō ve Hiei'de Babıali'ye, evlerine dönene kadar yerel ailelerle birlikte ağırlandı. Osmanlı padişahı, dönüşlerinde denizcileri selamladı ve yolculukta kendilerine eşlik eden Japon denizcilerini şeref madalyalarıyla süsledi.
Ertuğrul'un batışı hem Japonya'da hem de Türkiye'de düzenli olarak anılıyor. Türkler, Japonların hayatta kalanlara gösterdiği nezaketi hatırlıyor. Japonya'da bu etkinlik, yeni kurulan Meiji hükümetinin Müslümanları içeren bir iyi niyet misyonuna katıldığı ilk örneklerden biri olarak hatırlanıyor.
Açıkça, Meiji hükümeti bunu teşvik etmenin faydalarını Japon halkının bir hayırseverliği eylemi olarak anlamıştı. Japonya, Pasifik'te yükselen bir güç olarak kendisini nasıl konumlandıracağıyla boğuşuyordu ve Ertuğrul denizcilerinin kurtarılması, imparatorluk Japonya'sını dünyanın dört bir yanındaki Müslümanlara bağlamak için bir fırsattı. Japon hükümeti, dünyanın dört bir yanındaki sömürgecilik karşıtı milliyetçilere yaptığı çağrılarda kendilerini Batı baskısından kurtarıcılar olarak sundu ve bir dünya gücü statüsüne hızla yükselmeleri, dünyanın dört bir yanındaki sömürge halkları için bir toplanma çağrısıydı.
Ertuğrul'un batması da Meiji hükümetinin dinin devlet siyasetinde oynaması gereken rolü düşündüğü bir dönemde meydana geldi. Bazı diplomatlar, Fransız, Hollanda ve İngiliz sömürgelerinin baskısı altında yaşayan insanların büyük çoğunluğunun Müslüman olduğuna dikkat çektiler. Böylece Meiji hükümeti, kendilerini Batı emperyalizminden kurtarıcılar olarak sunma çabalarında Müslümanlara doğrudan ulaşmaya başladı. Japon askeri danışmanları İstanbul'a seyahat etmeye ve Osmanlı subayları da Tokyo'da eğitime başladılar. Emperyal Japonya, kendisini din özgürlüğüne saygı duyan bir ülke olarak göstererek (bu gerçekten doğru olmasa bile), Batı emperyalizmine karşı savaşında yararlı müttefikler kazandı.
1905'te Rusların Japon yenilgisi de önemliydi. Beyaz olmayan, Batılı olmayan bir gücün, Batılı ve beyaz bir emperyal gücü yenmesi insanlığın son hafızasında ilk kez gerçekleşiyordu. Ruslar, uzun yıllar Osmanlıların yanında bir baş belası olmuştu, bu nedenle Osmanlılar, Japonların en zorlu düşmanlarından birini yenilgiye uğrattığını görmekten memnundu.
Osmanlı perspektifinden Meiji Japonyası, Batı'nın sunduğu her şeyin en iyisini almış ve kendisine mal etmişti; Japon İmparatorluğu, modernleştirici reformlardan yararlanırken kimliğini ve karakterini korumayı başarmıştı. Bu hem İslami modernistlere hem de laik Jön Türklere çekici geldi ve Türklere ulus inşası ve reform için bir model sağladı. Osmanlı reformcuları, öğrencilere modern bilime dayalı bir müfredatı teşvik ederken imparatora saygı duymayı öğreten Japonya'nın zorunlu ulusal eğitim sistemine özellikle hayran kaldılar. 1908'de Jön Türkler, Türkiye'nin “Yakın Doğu'nun Japonya'sı” olacağını ilan edecek kadar ileri gittiler.
Japon İmparatorluğu, 29 Ekim 1923'te bağımsızlığını ilan etmesinden sadece birkaç ay sonra, yeni Türkiye Cumhuriyeti'nin meşruiyetini tanıyan ilk devletler arasındaydı. Bir yıl sonra, iki devlet kendi başkentleri Tokyo ve Ankara'da büyükelçilikler açtılar. Her iki hükümetin de gündeminin üst sıralarında karşılıklı olarak lehte ticaret anlaşmaları ve kültürel alışverişler yapmak vardı.
Japonya'da çoğunlukla Güney Asyalı tüccarlardan oluşan küçük bir Müslüman cemaati vardı ve ilk iki cami, Tokyo'nun kıyılarında bulunan Nagoya ve Kobe liman kentlerinde ikamet eden bu cemaatin üyelerinden gelen bağışlarla inşa edilmişti. İmparatorluk başkenti dışındaki göçmen topluluklar iş ilişkilerinde daha fazla esnekliğe sahipti ve Güney Asyalı ve Çinli tüccarlar Tokyo'nun koşuşturmacasına karşılık daha küçük liman kasabalarını tercih ettiler.
1938'de Japon hükümeti Japonya'da üçüncü bir caminin inşasını destekledi. Tokyo Camii farklı bir çabaydı; Japon hükümetinin fonlarıyla inşa edildi ve belirli bir propaganda amacına hizmet etti. Naziler ve İtalyanların Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da yaptıklarına çok benzer şekilde, Japonlar da sömürgecilik karşıtı ve Sovyet karşıtı propagandayla Müslümanlara ulaşma çabalarını hızlandırıyorlardı. Caminin açılışında, dünyanın dört bir yanından Müslüman devlet adamları, imparatorluk Japonyası'nın neler sunabileceğini görmek için geldiler.
İkinci Dünya Savaşı sırasında Türkler, kendilerini savaşın dışında tutmak için “aktif tarafsızlık” politikası izlemiştir. Ancak 1944'e gelindiğinde Müttefiklerin Almanları Avrupa seferlerinde muhtemelen yenecekleri açıktı ve Türkler 1944 Ağustos'unda Almanya ile diplomatik ilişkilerini kestiler. Ocak 1945'te Türk hükümeti Japon İmparatorluğu ile bağlarını da kopardı. O zaman, Japon iş adamlarının çoğu tahliye edilmişti ve Ankara'da kalan az sayıda elçilik personeli, savaşın geri kalanında elçilik binasında yaşamakla sınırlanmıştı.
Bir ay sonra, 23 Şubat 1945'te Türkiye, Nazi Almanyası'na ve Japon İmparatorluğu'na savaş ilan etti. Ankara'nın, geçmişteki dostluğu önemsemeyip Japonya'ya karşı savaşın eli kulağında galiplerinin yanında yer almayı seçmesi belki de hesaplanmış bir pratiklik meselesiydi. Türkler, bu formalitenin kendilerine Birleşmiş Milletler'e girmelerini ve uygun müzakere serbestliği kazandıracağını hayal etmiş olmalılar. Buna karşılık, Japon İmparatorluğu da Türkiye'ye savaş ilan etti.
Japonya'nın Müttefikler tarafından işgali 1952'de San Francisco Antlaşması ile sona erdikten sonra, Türkiye Japonya ile diplomatik ilişkileri hızla yeniden kurdu ve Tokyo'daki büyükelçiliğini yeniden açtı. Japonya bir yıl sonra karşılık verdi ve 1965'te İstanbul'a bir konsolosluk açtı. Dostluk düzelmeye başladı ve yeni Soğuk Savaş iki ulus-devlet arasındaki dinamiği bir kez daha değiştirdi.
O zamandan bu yana, diplomatik ilişkiler ticaret yoluyla gelişmiştir, ancak Japonya Türkiye'ye ithalattan daha fazla mal ihraç etmesine rağmen, çoğunlukla elektronik ve işlemci, araba, makine ve kimyasal ve optik ekipman ihracatı yapmaktadır. Türkiye, Japonya'ya tütün, işlenmiş gıda, krom, halı ve cam ihraç etmektedir.
İki ülke kültürel alışverişlerini de güçlendirdi. Tokyo'daki en büyük cami, 2000 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin finansmanıyla açılan Tokyo Camii adlı bir Türk Kültür Merkezidir. Cami, Osmanlı tarzı camileriyle tanınan ve Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın evlerinden birini de tasarlayan Türk mimar Muharren Hilmi Şenalp tarafından tasarlandı. Firması Hassa Architecture, Türkmenistan'daki Ertuğrul Gazi Camii ve Berlin'deki Şehitlik Camii gibi Türkiye dışında bir dizi önemli Osmanlı tarzı cami tasarlamıştı.
Japonca dil programları 1970'lerde büyükelçilik aracılığıyla gayri resmi olarak başlasa da, 1986'da Ankara Üniversitesi'nde üniversite düzeyinde başlamıştır. O zamandan beri, bazılarının Türkçe ve Japonca arasındaki dilbilgisi benzerliklerinin dili öğrenciler için o kadar da zorlaştırmadığını iddia ettiği gibi, Türkler arasında Japonca öğrenimi çarpıcı bir şekilde arttı.
Ancak dilsel yakınlık, mutlaka kolay bir kültürler arası alışverişe dönüşmedi. Japonya Dışişleri Bakanlığı'na göre, 2015 yılında Türkiye'de yaşayan 5.000'den fazla Japon vatandaşı vardı ve bu rakam sabit kalmıştı.
Göç, Türk-Japon dostluğunun mantıksal sınırı olabilir. Son birkaç yılda Japonya'ya sığınma talebinde bulunan Türklerin çoğunun da davaları reddedildi. Müslüman göçmenlerin ülkenin demografik yapısını değiştirmeye devam ettiği ve muhtemelen 2030 yılına kadar toplam nüfusun yaklaşık %7'sini oluşturacağı Kanada'nın aksine, Japonya'da yaşayan Müslümanların sayısının çarpıcı bir şekilde değişmesi beklenmemekte, bu rakamın 1990'lardan 2030'a kadar tahmin edilen takımadaların toplam nüfusunun yüzde 0,2'si civarında kalması beklenmektedir. (Bugün Japonya'da 230.000 Müslüman var, bunların 50.000'i dönüşüme uğrayan -din değiştiren- Japonlardan oluşmaktadır) Japonya'da yaşayan Müslümanların çoğunluğu göçmen işçilerdir ve hiçbir zaman vatandaş olma, hatta Japonya'nın daimi sakinleri olma ihtimalleri yoktur.
Göçmenleri ve mültecileri karşılama ve asimile etme konusundaki bu isteksizlik sadece Türkler ve Müslümanlarla sınırlı değildir ve Japonya'ya gelen göçmen sayısı bir G-7 ülkesi için inanılmaz derecede düşüktür. Aynı zamanda, çoğu mülteci, uyum sağlamanın ve entegre olmanın daha kolay olduğuna inandıkları Kanada veya Avrupa'ya yerleşmeyi tercih ediyor.
Japonya'da da çok sayıda Türk ve Kürt mülteci var. Japon hükümeti çok az sayıda sığınma vakasını kabul ettiğinden bu mülteciler ciddi sorunlarla karşı karşıya kalıyor, yani bu insanların çoğu dili konuşmadıkları, çalışmalarına izin verilmediği ve belirsiz geleceklerle karşı karşıya kaldıkları bir toplumda sürekli bir belirsizlik içinde yaşıyorlar.
Japonya'daki mülteci toplumu içinde süregelen bir diğer konu da Kürt ve Türk mülteciler arasındaki gerilimdir. 2015 yılında bir grup Kürt'ün Kürt yanlısı bir bayrak açması üzerine Türk Büyükelçiliği önünde Türk vatandaşları ve Kürtler arasında bir çatışma çıktı. Bu gerilimler, Türkiye ve Suriye'de Türkler ve Kürtler arasındaki etnik gerilimleri yansıtıyor, ancak Japonların çoğu muhtemelen bu gerilimlerden habersiz. Bu unutulma, Japonya Dışişleri Bakanlığı'nın Türkiye ile ilişkisini önemli görmesine rağmen, sıradan Japon vatandaşlarının Ortadoğu'daki bölgesel siyasetin karmaşıklığının tam olarak farkında olmadıklarını gösteriyor olabilir.
İslam hakkında bilgi eksikliği Japonya'da yaşayan Müslümanlar için engel teşkil etmektedir. Japonya'daki gayrimüslim nüfusun çoğunluğu genellikle domuz eti ve alkolden uzak durma gibi iyi bilinen İslami doktrin uygulamalarına aşinadır. Ancak çok az insan Japonya'daki Müslüman nüfus hakkında veya Japonya'daki Müslümanların çoğunun Türkiye'den olduğunun farkındadır. Çoğu zaman, Müslümanların medyadaki tasvirleri Hollywood tasvirlerine benzemektedir ve olumsuz klişeleri vurgulamaktadır.
Japon hükümeti, din ve halkı hakkında farkındalığı arttırmayı amaçlayan bir dizi program başlatarak bu soruna eğilmiştir. Örneğin, “Kono Girişimi” 2001 yılında dönemin dışişleri bakanı Yohei Kono tarafından tanıtılmıştı. Plan, Japon halkına sözde Müslüman dünya hakkında eğitim verirken Müslüman ulus devletlerle ikili ilişkileri teşvik etmeyi ve geliştirmeyi amaçlıyordu. Ancak 11 Eylül'ün ardından Japonya'da Müslümanlara karşı bir tepki oluştu ve teröre karşı savaşta ABD ile daha yakın bir uyum sağlandı.
Japonya'nın Müslümanlar arasındaki imajı, ikinci Irak Savaşı sırasında Irak'taki önemli mevcudiyetlerinden de etkilenmiştir. Japonya'nın ordusu olmamasına rağmen, kısmen ABD'yi yatıştırmak amacıyla büyük bir BM askeri birliği gönderdiler.
Aynı zamanda Japonya, Birleşik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan gibi Orta Doğu'daki kaynak zengini ülkeler için giderek daha önemli bir stratejik müttefiktir. Japon hükümeti, teknoloji ve endüstriyel mal ihracatı yoluyla kendisini bölgede dürüst bir komisyoncu olarak sunmaya çalışıyor.
Japonya'nın Türkiye ile jeostratejik ve diplomatik ilişkileri, enerji ihtiyaçları etrafında şekilleniyor. Türkiye, yaklaşık 150 Japon bağlantılı şirkete ev sahipliği yapıyor; Suudi Arabistan'ın ev sahipliği yaptığı sayıya yakın. Bölgedeki en büyük Japon yatırımcılardan biri, bir hücre sağlayıcısı ve teknoloji şirketi olan SoftBank'tır. Japonya'nın bölge genelinde tanıtımını yaptığı bir diğer endüstri, teknoloji ve güvenlik sektörleri için uydu fırlatmalarına ağırlık veren uzay programıdır. Japon şirketleri, altyapı geliştirme yatırımları açısından, Huawei gibi Batılı ve Çinli şirketlere uygun alternatifler sunuyor. SoftBank gibi Japon şirketleri, Türkiye gibi ülkeler için ABD'li, Avrupalı ve Çinli sağlayıcılara cazip alternatifler sunuyor.
Yıllar boyunca, Türkiye ve Japonya arasındaki ikili ilişkiler her iki ekonomi için de önemli olmuştur. Ancak Japonya'daki Türkler zorlu bir savaşla karşı karşıya. Bu iki yer arasındaki uzun tarihi ilişki, Japonya'yı vatanı yapmak isteyen Türk nüfusuna destek sağlamak için bir başlangıç noktası olabilir. Aynı zamanda, Japonya ve Türkiye, küresel statüleri onlara ABD hegemonyasına karşı kalıcı ekonomik bağlar kurarken direnme alanı sağladığı için bu “olası olmayan dostluğu” sürdürmeye devam etmelidir.
Kelly Hammond, 7 Ekim 2021, The New Lines Magazine
(Kelly Hammond, Arkansas Üniversitesi'nde Doğu Asya tarihi doçentidir.)
Mustafa Tamer, 18.12.2021, Sonsuz Ark, Çeviri, Çeviri-Analiz, Onlar Ne Diyor?
Mustafa Tamer Yayınları
Onlar Ne Diyor?
- Sonsuz Ark'ta yayınlanan yazılardan yazarları sorumludur.
- Sonsuz Ark linki verilerek kısmen alıntı yapılabilir.
- Sonsuz Ark yayınları Sonsuz Ark manifestosuna aykırı yayın yapan sitelerde yayınlanamaz.
- Sonsuz Ark Yayınlarının Kullanımına İlişkin Önemli Duyuru için lütfen tıklayınız.