Sonsuz Ark/ Evrensel Çerçeveye Yolculuk
How Did Kazakhstan Give Up the Bomb?
1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından Kazakistan, kendisini dünyanın o zamanki dördüncü en büyük nükleer silah stokuna sahip buldu. 1995'in sonunda, silahlar gitti, dikkatle müzakere edilen ve ABD'nin yardımıyla yürütülen nükleer silahlardan arındırma sürecinde Rusya'ya geri gönderildi. Silahlar gitti, ama unutulmadı. Kazakistan'ın bağımsızlığından kırk iki yıl önce, Sovyetler Birliği, Moskova'da ıssız olarak görülen bir bozkır arazisi üzerinde nükleer silahları test etmeye başlamıştı.
[Atomik Bozkır, Kazakistan Bombadan Nasıl Vazgeçti?, Togzhan Kassenova, 384 sayfa, Ocak 2022, Ciltli ISBN: 9781503628465 Ciltsiz ISBN: 9781503632431 E-kitap ISBN: 9781503629936]
Togzhan Kassenova, ortaya çıkması 15 yıl süren “Atomik Bozkır” (*) kitabında Kazakistan'ın bombadan nasıl vazgeçtiğinin hikayesini anlatıyor. SUNY, Albany Üniversitesi'nde kıdemli bir araştırmacı ve Carnegie Uluslararası Barış Vakfı'nın geçici bir üyesi olan Kassenova, Diplomat'tan Catherine Putz ile Kazakistan'ın nükleer silahlardan arındırılması, sürecin karmaşıklığı ve orada küresel nükleer silahlardan arındırma çabaları için alınan dersler hakkında konuştu.
Sovyetler Birliği, 1949'da bugünkü Kazakistan'da nükleer testlere başladı. Yer seçiminde hangi hususlar göz önünde bulunduruldu – Semipalatinsk – ve daha da önemlisi, Sovyet yetkilileri neleri hesaba katmadı?
Sovyet hükümeti pratik şeyler düşündü. Yabancı casusların girişini engelleyecek kadar ana ulaşım yollarından yeterince uzak ama inşaat malzemelerinin hareketine izin verecek kadar yakın mıydı? Kum, su gibi malzemelere kolay erişim var mıydı? Jeolojiye, coğrafyaya, topografyaya baktılar. Nispeten uzak bir yer istiyorlardı.
RIA Novosti arşivi
Ancak Moskova için “uzak” olan, bölgede yaşayan insanlar için “uzak” değildir. Askeri planlamacılar, seçilen yer hakkında “ıssız” olarak bahsettiler. Yine, bu görecelidir. Binlerce insan orada yaşıyorsa [ve] araziyi hayvancılık için kullanıyorsa, bir bölge nasıl ıssız olur? Seçilen alandan sadece 75 mil uzakta olan büyük bir Semipalatinsk şehrinden bahsetmiyorum bile. Potansiyel etkiyi tam olarak anlamadıkları göz önüne alındığında, kırsal yerleşimlerden, Semipalatinsk kentinden ve yakınlardaki diğer şehirlerden sakinlerin bu müzakerelerde çok az düşünüldüğü göze çarpıyor.
Sovyet döneminde, bu denemeye karşı bir muhalefet var mıydı?
Okuyuculara nükleer test programının gizlilik içinde olduğunu hatırlatırım. Bu nedenle, Kazakistan hükümeti Sovyet ordusunun onu nükleer testler için kullandığını bilse bile, Poligonda ne olduğunun tam olarak farkında değildi. Yine de, elbette, yerel halkın sağlığı üzerindeki etki kendini erken gösterdi ve Poligon'da olan her şeyin insanlar için iyi olmadığı bir sır değildi.
Kayıtlar belirsiz, ancak bildiğimiz kadarıyla, en azından birkaç kez tanınmış Kazaklar yerel halkın acılarına dikkat çekmeye çalıştı. 1957'de ünlü Kazak yazar ve Semipalatinsk bölgesinin yerlisi Muhtar Auezov, Japonya'daki nükleer karşıtı konferansta Poligon hakkında konuştu. 1958'de Semipalatinsk bölgesinin yerel valisi Mukhametkali Suzhikov, yerel halkın sağlığını izlemek (tedavi değil) için Sovyet hükümeti tarafından kurulan Semipalatinsk'teki özel tıbbi tesisten bilgi istedi. Suzhikov, iyonlaştırıcı radyasyonun yerel halkın sağlığı üzerindeki endişe verici etkisi hakkında aldığı bilgilere dayanarak, Sovyet lideri Nikita Khruschev ve Kazakistan lideri Nikolai Beliaev'e gizli bir mektup gönderdi. Sovyet hükümeti, karşılık olarak bölgeye önemsiz mali ve tıbbi yardıma izin verdi. Suzhikov, birçok kişinin inandığı gibi yerel halkın kötü durumunu öne çıkarmanın bedeli olarak görevini kaybetti. 1962'de başka bir Semipalatinsk valisi Mikhail Karpenko, Kazakistan lideri Dinmukhamed Kunaev'e bölge için yardım talep eden ve cumhuriyet liderliğini poligon ile ilgili popüler hoşnutsuzluk konusunda uyaran bir mektup yazdı. Görünüşe göre Moskova tarafından atanan Kazak liderliği güçsüzdü.
Nükleer testlere her düzeyde gerçek muhalefet ancak 1980'lerin sonunda mümkün oldu.
Test programında yer alan bilim insanlarının ve diğerlerinin anılarını okurken dikkatinizi çeken şey neydi?
Birkaç şey. Birincisi, hükümet Poligon'u inşa etmek için onları Kazak bozkırının ortasına gönderdiğinde sıradan asker ve subayların çok az seçeneği vardı. Gidecekleri yere varana kadar nereye gittiklerini bile bilmiyorlardı. [Lavrentiy] Beria tarafından gönderilen gulag mahkumları da dahil olmak üzere bu ilk Poligon inşaatçıları zorlu koşullarla karşı karşıya kaldı. Birçoğu öldü.
Bilim adamlarına gelince, ülkenin en önemli ulusal güvenlik projesinde çalışanlar olarak aynı anda hem göklere çıkarıldıklarını, ancak aynı zamanda özgürlüklerinin kısıtlandığını gözlemlemek ilginçti. Bilim adamları, Beria ve halkının ve daha sonra Beria'nın düşüşünden sonra KGB'nin sürekli gözetimi altındaydı. Kitabımda, çalışmalarıyla ve bilimsel başarılarıyla gurur duyan, ülkelerinin gerekli “nükleer kalkanını” inşa ettiklerine inanan bilim adamlarının, çalışmalarının ürünleri yakın çevredeki insanlara zarar verse bile hakkını vermek istedim. Ayrıca şunu da eklemek isterim ki, Sovyet bilim adamları ve test programı katılımcıları bunu bir boşlukta yapmadılar. Bunu, Amerikan nükleer silah programının gerisinde kalmamak için Sovyet çabasının bir parçası olarak yapıyorlardı.
Andrei Sakharov'un anıları, karmaşık dinamiklerin bir mikro kozmosu olarak göze çarpıyordu. Sakharov dünyanın en güçlü silahları olan termonükleer bombaları üretti. Yine de, yaptığının çok fazla zarara yol açabileceği fikriyle mücadele etti. Sakharov sonunda en sadık nükleer karşıtı savunuculardan biri oldu.
Sovyetler Birliği dağıldığında, o sırada Kazakistan'da ne tür nükleer silahlar, malzemeler ve altyapı vardı? Silahlarla ilgili ilk tartışmalar nasıldı?
Kazakistan'ın nükleer mirası, binden fazla nükleer savaş başlığı, yüzden fazla kıtalararası balistik füze, nükleer bomba taşıyabilen düzinelerce ağır bombardıman uçağı ve tonlarca nükleer malzemeyi içeriyordu. Altyapı açısından, nükleer madde üreten veya depolayan tesisler özellikle önemliydi. Bomba yapım sürecinde, nükleer malzeme üretimi teknolojik olarak en zorlu bileşendir. Nükleer malzemeniz varsa, bombadan bir adım uzaktasınız.
Silahları nükleer malzemeden ve altyapıdan ayırmanın faydalı olduğunu düşünüyorum. Silahlar kendi egemen topraklarında olmasına rağmen Kazakistan'ın nükleer silahların komuta ve kontrolüne erişimi yoktu ve Kazakistan'ın kararları bu silahların kaderi için çok önemliydi. Kazakistan, eğer Kazak liderliği ilgilenirse, teorik olarak yerli bir nükleer program için sağlam bir temel olarak hizmet edebilecek malzeme ve altyapı üzerinde tam kontrole sahipti. Bu anlamda, Kazakistan'ın stratejik nükleer silahsız kalma kararı uluslararası güvenlik için kritikti.
Kazakistan'ın nükleer mirastan vazgeçme kararı hemen değil, nispeten erken geldi. Kazak liderliği, Kazakistan'ın yeni bir devlet olarak elde etmeyi umduğu her şeye nükleer silahlara tutunmaya çalışması halinde ulaşılamayacağını kabul etti. Kazakistan'ın doğrudan yabancı yatırıma, küresel pazarlara, uluslararası kurumlara, teknolojiye erişime ihtiyacı vardı. Kazakistan nükleer bir kulübe girmeye çalışırsa, bunların hepsi erişilebilir olmayacaktı.
Kazakistan'ın gönüllü nükleer silahlardan arındırılması, genellikle Amerika Birleşik Devletleri ve Kazakistan'ın katıksız bir diplomatik başarısının öyküsünde basitleştirilir. Bu basitleştirilmiş anlatı neyi doğru yapıyor ve eksik olan nedir?
Bildiğimiz anlatı temel şeyleri doğru yapıyor; Kazakistan nükleer olmayan bir yol seçerek doğru kararı verdi ve ABD hem kararın hem de uygulanmasının mümkün olmasında belirleyici bir rol oynadı.
Kabul edilen anlatının çok doğrusal ve basit olduğunu düşünüyorum.
Kazak tarafında, nükleer hikaye, Kazakistan'ın nükleer politikasını, tek adamın Kazakistan'ın ilk cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev olduğu tek kişilik bir gösteri olarak tasvir etmek doğru eğildi. Nazarbayev, elbette, nihai karar vericiydi ve 1990'ların başındaki Nazarbayev, Rusya ile ABD arasında iyi manevralar yapan kurnaz bir politikacı olarak, zorlu bir figürdü. Ama tek başına hareket etmiyordu. Sadece bir örnek vermek gerekirse, bu erken nükleer müzakerelerdeki kilit rollerden biri eski Devlet Danışmanı Tulegen Zhukeev'e aittir. Yine de, nükleer diplomasi üzerine resmi söylemde ondan pek bahsedildiğini duymazsınız çünkü Kazakistan'da her şey tarihsel olarak Nazarbayev merkezli olmuştur ve Zhukeev sonunda hükümeti bırakıp önde gelen bir muhalefet figürü haline gelmiştir.
Nazarbayev etrafında oluşan bu merkezleme nükleer alanla sınırlı değil. Kazakistan'ın devlet inşasının birçok yönü söz konusu olduğunda, Nazarbayev dışındaki önde gelen şahsiyetler hakkında çok az şey duyuyoruz. Örneğin, Kazakistan dışında (ve Kazakistan içinde) kaç kişi Kazakistan'ın ulus inşasının ilk aşamalarında kritik bir rol oynayan Kazakistan'ın ilk ve tek Başkan Yardımcısı Erik Assanbayev'i hatırlıyor? Ancak Kazakistan'daki son olaylarla birlikte, Nazarbayev'in başarılarını, özellikle de 1990'ların başındaki başarılarını inkar ederek, başka bir aşırılığa gideceğimizden endişe ediyorum.
Nükleer temaya ve özellikle Semipalatinsk Test Sitesinin kapatılması konusunda tarihi farklı kaydetmenin önemine geri dönersek, Kazakistan'ın Olzhas Suleimenov liderliğindeki nükleer karşıtı kamu hareketinin, tüm düzenli toplulukların rolünü unutmamalıyız. Yürüyüş ve gösteri yapanlar ve Kazak hükümetinin harekete geçmesini ve nükleer test sahasını kapatmasını sağlayan vatandaşlar.
ABD-Kazak nükleer silahlardan arındırma diplomasisine gelince, elbette başarılı oldu. Her iki taraf da amaçlarına ulaştı. Yine de oraya nasıl vardıkları kolay veya doğrusal değildi ve benim için o iniş çıkışları, gerilim ve endişe anlarını izlemek büyüleyiciydi. Politikayla ilgili konularda çalışan bir akademisyen olarak, Kazakistan ve Amerika Birleşik Devletleri'nin nükleer meseleleri nasıl yönettiğini incelemeyi çok sevdim. Bu karmaşıklıkları incelemek, nihai sonucu daha da takdir etmemi sağladı.
Testten silahsızlanmaya kadar Kazakistan'ın nükleer deneyiminin devam eden küresel nükleer silahlardan arındırma çabaları için dersler içerdiğini düşünüyor musunuz?
Kesinlikle! Çok var. Birkaçına değineyim. Tüm bunlardan çıkardığım ana ders; her şey söylendiğinde ve yapıldığında, nükleer silah programları muazzam bir yetenek, bilimsel çaba ve kaynak israfıdır. Sonunda Semipalatinsk Poligonunun ölçeğini ve kendimi bir helikopterin üzerinde uçarken bulduğumda arazinin gördüğü suistimali tam olarak anlayabildim. Bu, eski askeri faaliyet belirtileriyle (örneğin, altyapının bazı bölümleri, düzleştirilmiş arazi, vb.) İnsanlar ve çevre, nükleer cephanelikler için çok yüksek bir bedel ödüyor.
Ancak olumlu dersler de var. Kazakistan örneği, ülkelerin nükleer programları bir faydadan ziyade güvenlikleri için bir sorumluluk olarak görebileceğini gösteriyor. Kazak liderliğinin nükleer olmayan bir yol seçme ve uluslararası topluma iyi koşullarda ve yatırıma, pazarlara ve kurumlara tam erişime sahip olma konusundaki erken hesaplamaları ve kararları, Kazakistan'ın devletinin temellerini attı. Kazakistan örneği, nükleer silahların otomatik olarak daha fazla güvenlik anlamına geldiğini kabul etmememiz gerektiğini gösteriyor.
Hem Kazakistan'ın hem de ABD'nin istediğini elde etmesi, diplomasinin ve uluslararası angajmanın gücünü gösteriyor.
Pratik düzeyde, Kazak, Amerikalı ve Rus bilim adamları ve teknik uzmanlar, işbirliğine dayalı tehdit azaltma çalışmalarında benzersiz deneyimler elde ettiler; altyapının sökülmesi, nükleer malzemenin güvence altına alınması, eski silah bilimcilerinin barışçıl çalışmalara dahil edilmesi ve yapılması ve yapılmaması konusunda öğrenilen birçok ders var. Bu tür çalışmaları sahada uygulamakla ilgili. Bu deneyim, dünyanın diğer bölgelerindeki benzer çalışmalara fayda sağlayabilir.
Bunun sizin için çok kişisel bir kitap olduğunu biliyorum; Kazakistan'da doğdunuz, babanız Kazak nükleer politikalarına dahil oldu. Bu kadar ayrıntılı, zor bir hikayenin peşine düşmenin ve onu tüm karmaşıklığıyla ortaya çıkarmaya çalışmanın nasıl bir şey olduğunu biraz anlatabilir misiniz?
Heyecan verici ve zordu. Anlatmaya çalıştığım hikayeyle bu kadar güçlü bir bağa sahip olduğum için kendimi ayrıcalıklı hissettim ama bu yakınlık zorluklar yarattı. Zaman zaman, bilim insanı olmakla Kazak olmak arasındaki çizgide yürümek zordu, özellikle de Sovyet nükleer denemelerinin acıları gibi tarihin acı veren kısımlarını anlatırken. Hemşerilerimin ve kadınların yaşadıklarına dair inkar edilemez öfke duygularıyla uğraşırken bilimsel tarafsızlığı korumak zorundaydım.
Babamın bir dış politika danışmanı olarak Kazak siyasetinin yapım sürecinde önemli bir rol oynaması, bu tartışmalara erken yaşlardan itibaren maruz kaldığım için benzersiz bir mercek sağladı. Üzerime düşeni yapmak ve Kazakistan tarihinin bu kritik dönemini kaydetme konusunda kendimi sorumlu hissettim.
En zor kısım, kitabın kapsadığı dönemin uzunluğuydu - 1940'lardan günümüze. Sınırlarımı anladım; anlattığım sürenin yarısını yaşamadım, hikayenin her küçük parçasını doğrulamak imkansızdı ve bütün arşiv belgeleri mevcut değildi. Yine de elimden gelen her şeyi yaptığımı biliyordum ve bu yüzden 15 yılımı aldı! Bunun sadece başlangıç olduğunu biliyorum ve umarım benden sonra gelen bilim adamları bu karmaşık hikayeye daha fazla nüans katarlar.
Catherine Putz 23 Şubat 2022, The Diplomat
(Catherine (Katie) Putz, The Diplomat'ın genel yayın yönetmenidir. Katie, uluslararası güvenlik eğitimi aldığı Kentucky Üniversitesi'ndeki Patterson Diplomasi ve Uluslararası Ticaret Okulu'ndan ve ABD diplomatik ve çatışma tarihine odaklanarak tarih alanında uzmanlaştığı Pennsylvania Shippensburg Üniversitesi'nden mezun oldu. Katie daha önce Atlantic Council'de çeşitli pozisyonlarda ve Dünya Bankası'nda iletişim danışmanı olarak çalıştı. Askeri Yazarlar Birliği üyesidir. Aylık derginin yanı sıra Orta Asya ve Afganistan üzerine yazılar yazıyor. Eski Sovyet bölgelerinde, özellikle de daha büyük Asya ile bağlantılı oldukları yerlerde siyaset, güvenlik ve kültür üzerine yazmaktadır.)
Derya Beyaz, 25.02.2022, Sonsuz Ark, Çevirmen Yazar, Çeviri
- Sonsuz Ark'ta yayınlanan yazılardan yazarları sorumludur.
- Sonsuz Ark linki verilerek kısmen alıntı yapılabilir.
- Sonsuz Ark yayınları Sonsuz Ark manifestosuna aykırı yayın yapan sitelerde yayınlanamaz.
- Sonsuz Ark Yayınlarının Kullanımına İlişkin Önemli Duyuru için lütfen tıklayınız.