Sonsuz Ark/ Evrensel Çerçeveye Yolculuk
Iraq Is Nearing the Brink of a Shiite Civil War
"Mukteda es-Sadr ile İran arasında giderek şiddetlenen rekabet Irak'ın geleceğini belirleyecek."
24 saatlik bir süre içinde, Irak'ın Mukteda es-Sadr'ı, Bağdat sokaklarının hem kendi emriyle, hem de yaygın şiddete boyun eğdiği ve daha sonra bu şiddetten kurtulduğu için gücünün boyutunu gösterebildi. 29 Ağustos'ta Sadr'ın yandaşları, ertesi sabah silahlı çatışmaya son verilmesi çağrısında bulunana kadar başkenti savaş alanına çevirdi. Bir saat içinde, şehirdeki kaos durmuş, en az 21 kişinin hayatını kaybettiği ve 250 kişinin de yaralandığı iddia edilmişti.
Iraklı Şii kadınlar, 31 Mayıs 2019'da Bağdat'taki bir askeri geçit töreni sırasında İran'ın Dini Lideri Ali Hamaney, selefi ve İslam Devrimi'nin kurucusu Ayetullah Humeyni ve Iraklı Şii din adamı Muhammed Bakır es-Sadr'ın portrelerini taşıyorlar. AHMAD AL-RUBAYE/AFP , Getty İmages
Kargaşaya yol açan olaylar, İran ile Irak'ın Bağdat'ta hükümet kurma çabaları arasındaki jeopolitik savaşı gözler önüne serdi. 2019'un siyasi yolsuzluktan kaynaklanan hayal kırıklığından doğan tabandaki protestoların aksine, bu şiddet doğrudan ülkedeki İran etkisi tarafından tetiklendi.
Bağdat'ın bazı bölgelerinin savaş alanına dönüşmesiyle zirveye ulaşan olayların felaket sarmalı, bir dini liderin büyük ölçüde gözden kaçan açıklamasıyla tetiklendi. 28 Ağustos'ta, Iraklı Şii ruhani lider Ayetullah Kadhim el-Haeri, şok edici bir şekilde dini otorite görevinden istifa ettiğini duyurdu. Daha da şaşırtıcı bir şekilde, Haeri, takipçilerinden kendisi yerine İran'ın Ayetullah Ali Hamaney'ini desteklemelerini istemeye başladı. Haeri, Irak dışındaki çoğu kişi ve hatta bazı Iraklılar tarafından bilinmese de, Sadr'ın destekçileri için oldukça etkili bir manevi liderdir (Merci-Marji).
Şii İslam'daki merkezi doktrin, her Şii Müslüman'ın, fermanları ve fetvaları tartışmasız bir şekilde takip edilen seçilmiş bir manevi lidere sahip olması gereken merciye (merjiya) kavramıdır. Bir din adamının merci olabilmesi için onlarca yıllık dini eğitimden geçmesi ve aynı zamanda Ayetullah unvanını almadan önce kıdemli din adamlarının desteğini kazanması gerekir. Irak'ta manevi hükümler üzerinde en büyük etkiye sahip olan Ayetullah Ali el-Sistani'dir ve siyasetten uzak durmayı tercih etmektedir. Ancak İran'da merci, kendi ülkesini yönetmeye ve komşusu Irak'ı etkilemeye çalışan ülkenin en yüksek lideri Hamaney'dir.
Mukteda'nın babası Ayetullah Muhammed el-Sadr, hem manevi hem de siyasi lider olma niteliklerine sahipti. Ancak Ayetullah Muhammed el-Sadr'ın 1999'da öldürülmesi üzerine, Sadr'ın yandaşları siyasi ve dini bağlılıklarını birbirinden ayırdılar. Genç Sadr nitelikli bir merci olmadığı için, Şii İslam'a göre inanç konularında başka bir din adamını takip etmekle yükümlü olan destekçileri, dini rehberlik için yaşlı Sadr'ın onayını almış olan Haeri'ye döndü.
Haeri'nin dini otoritelikten istifa kararı, merciye sisteminde emsalsizdir. Rol, yaş veya sağlık ne olursa olsun, genellikle ölüme kadar devam eden bir roldür. Örneğin Sistani 92 yaşında ve görevine devam ediyor. Ayetullah Muhammed Hüseyin Fadlallah, birden fazla kez hastaneye yatmasına rağmen, 2010'daki ölümüne kadar merci olarak görevine devam etti. Iraklı bir Ayetullah'ın İran'ın dini şehri Kum'un Irak'ın Necef şehri üzerindeki dini otoritesini tanıması bir yana, yaşayan bir ayetullah için halefini ataması da yaygın değildir, Haeri'nin 83 yaşında (Hamenei ile aynı yaşta) belirsiz bir şekilde sağlıkla ilgili sorunları olduğunu iddia etmesi ve halefinin Sadr'ın etkisini azaltma amacıyla İran'ın siyasi etkisinin iş başında olduğunu öne sürerek Hamaney'i onaylaması da.
Ancak Tahran'ın Sadr'ın yandaşları üzerinde hakimiyet kurma girişimi kötü düşünülmüştü. Destekçilerinin sarsılmaz bir şekilde sadık olduğunu düşünmede başarısız oldu. Bir viral klipte, bir Sadr destekçisi, “Muaviye [Şii İslam'ın düşmanı] ile otursa” bile Sadr'ı destekleyeceğini söyledi. Haeri'nin şok istifasına yanıt olarak, Sadr (ve ilk kez değil) siyasetten istifa ettiğini iddia ederek ağır silahlı destekçilerini Bağdat sokaklarına inmeye zorladı. 24 saat boyunca şehir, Sadr'ın militan kanadı Saraya al-Salam'ın kontrolündeydi. Ertesi sabah, ürkütücü bir şekilde o dönemin ABD Başkanı Donald Trump'ın Destekçilerinin geçen yıl Washington'daki Kongre Binası'nı terk etmeleri çağrısını hatırlatan bir videoda, Sadr, destekçilerine parlamentodan çekilmeleri ve bütün şiddeti durdurmaları için 60 dakika verdi. Destekçileri, taleplerine derhal itaat ederek Tahran'a Irak siyasetini ne kadar etkilemeye çalışırsa çalışsın Sadr'ın sahada kontrolün hâlâ elinde olduğuna dair bir mesaj gönderdi.
İran'la olan bu savaş, Irak'ta Ekim 2021 seçimlerinin ülkeyi siyasi bir çıkmaza sokmasından bu yana sürüyor. Sandıkta kesin bir kazanan olmadı, hiçbir siyasi partinin hükümeti kuracak çoğunluğu yoktu ve bu da ülkeyi aylarca devam eden siyasi istikrarsızlığa itti. Geçici hükümetin anayasal olarak bütçe tasarısını geçirmesi yasak olduğu için ülke kendisini artan yoksulluk, artan çocuk işçiliği ve rekor işsizlik oranlarıyla boğuşur buldu.
Hükümetteki en büyük bloğu kazanan Sadr'ın partisi, 329 sandalyenin 73'ünü alarak, Fetih İttifakı olarak bilinen İran destekli milis grupları koalisyonundan çok daha ağır bastı ve Tahran'a büyük bir darbe vurdu. (Sadr'ın Irak'ta hem İran'dan hem de ABD'den gelecek dış etkiyi önleme ve iç yolsuzlukla mücadele etme konusundaki kampanya vaatleri, esasen retorikti, ancak herhangi bir önemli politika önerisi ile desteklenmiyordu) İran'ın Irak'ta nüfuzunu kaybetmeyi reddetmesi ve İran karşıtı duruşundan geri adım atmayı reddeden Sadr ile iki kutuplaşmış siyasi kanat, kendilerini nihayet geçen hafta şiddete dönüşen bir çıkmazın içinde buldu.
Durum, Irak'ın son yıllardaki en kötü iç Şii çatışmasına işaret ediyor. Şimdiye kadar, Irak'ın çoğunluk Şii demografisi, Saddam Hüseyin'in düşüşünden bu yana büyük ölçüde birlik içinde kaldı. 2005'teki ilk seçim sürecinde, aynı zamanda dünya çapındaki çoğu Şii Müslüman için manevi lider olan Sistani, Birleşik Irak İttifakı'nı destekleyerek, yoğun Şii parti grubu için ezici bir zafere yol açtı. Ancak zamanla bu ittifak bozuldu. Irak halkının siyasi seçkinlere duyduğu güvensizlikle birlikte bu durum Şiiler arasında giderek kutuplaşan bir manzaraya yol açtı ve Sadr'ın milliyetçi grubu ile İran'dan büyük ölçüde etkilenen Halk Seferberlik Güçleri (Haşdi Şabi) arasında derin bir uçurum oluştu.
Iraklı din adamı Mukteda es-Sadr'ın destekçileri, 30 Temmuz'da Bağdat'taki parlamento binası içindeki protestolar sırasında zafer işareti yaptı.
Sadr, İran destekli partilerin Irak hükümetinin kurulmasına dahil edilmesini engelleme sözü verdikten sonra aylarca İran'ın tekrarlanan darbelerinden kaynaklanan acılar çekti. Bu yılın Şubat ayında, Sadr ile son bir işbirliği girişiminde bulunan İran, Brig'i gönderdi. Orgeneral Esmail Qaani onunla görüşecekti. Hükümet kurma girişimine öfkelenen Sadr, iddiaya göre, "Irak siyasetinin sizinle ne ilgisi var?" dedi. İran'ın ısrarı, sonunda Sadr'ı 12 Haziran'daki zaferinden vazgeçmeye zorladı ve Iraklı milletvekillerinin neredeyse üçte birini istifa ettirerek, bunun yerine savaşı Irak sokaklarına taşıdı ve bir tweet'le bir milyon kişilik yürüyüş çağrısı yaptı. İran'dan dışında, yolsuzlukla, özellikle de Şiilerle mücadeleye devam etme sözü verdi.
Irak'ta yaşayabilir bir hükümetin kurulmasına yönelik uygun bir yolun bulunmadığına bakılırsa, Sadr o zamandan beri erken seçim çağrısında bulunuyor. Ancak Irak'ta devam eden siyasi çalkantı nedeniyle, başka bir seçimin Irak'ın derin yapısal hasarını düzeltmesi pek mümkün değil. Geçen Ekim ayında, seçmen ilgisizliği ve boykotu, seçimden sonra yapılan seçimlerde azalan seçmen katılımı dolayısıyla yalnızca yüzde 40 civarında bir seçmen katılımına yol açtı.
Bağdat'ın Sadrcılar tarafından içine çekildiği 24 saatlik kaos, sorumlu liderlik olmadığı durumlarda neler olabileceğinin bir örneğiydi. Aynı zamanda, ağır silahlı nüfus göz önüne alındığında, ülkenin ne kadar çabuk topyekün bir iç savaşa dönüşebileceğinin bir göstergesiydi.
Tahran'ın, Bağdat sokaklarında şiddeti doğrudan talep etmemiş olsa da, ülkeyi etkilemeye yönelik devam eden girişimleri ne İran için ne de Irak için fayda sağlıyor, ancak ülkede artan gerilime katkıda bulunuyor. Haeri'nin şok eden istifasındaki örneklik, ülkenin topyekün çatışmadan bir olay uzakta olduğunu gösteriyor.
Derinden bölünmüş bir Şii demografisi ile Irak bir kez daha daha fazla kargaşanın içine girdi. Topyekûn bir iç savaşla sonuçlanmasa da, siyasi kurumlara daha fazla siyasi çıkmazı ve halkın güvensizliğini garanti ediyor. Tek umut, İran'ın nihayet Irak siyasetinden geri adım atması ve ulusun kendi geleceğini şekillendirmeye çalışmasına izin vermesidir.
Ahmed Twaij, 15 Eylül 2022, Foreign Policy
(Ahmed Twaij, bağımsız bir Orta Doğu analisti ve Irak sivil toplum kuruluşu Sanad for Peacebuilding'in danışmanıdır. Aynı zamanda bir foto muhabiridir ve bir dizi uluslararası insani yardım ve insan hakları örgütüyle birlikte çalışmıştır.)
Seçkin Deniz, 30.09.2022, Sonsuz Ark, Çeviri, Çeviri ve Yansımalar
- Sonsuz Ark'ta yayınlanan yazılardan yazarları sorumludur.
- Sonsuz Ark linki verilerek kısmen alıntı yapılabilir.
- Sonsuz Ark yayınları Sonsuz Ark manifestosuna aykırı yayın yapan sitelerde yayınlanamaz.
- Sonsuz Ark Yayınlarının Kullanımına İlişkin Önemli Duyuru için lütfen tıklayınız.