Sonsuz Ark/ Evrensel Çerçeveye Yolculuk
Oxford Study Sheds Light on Muhammad’s ‘Underage’ Wife Aisha
"Yeni araştırmalar, İslam peygamberinin reşit olmayan biriyle evlendiği hikayesinin siyasi ve mezhepsel nedenlerle uydurulmuş asılsız bir propaganda olduğunu ortaya koyuyor."
Erken ve Ortaçağ İslam tarihçisi olan Oxford Üniversitesi akademisyeni Joshua Little, zamanının çoğunu eski metinler üzerinde çalışarak geçiriyor. Muhammed Peygamber'in hayatının çok az yönü, üçüncü eşi Aişe ile henüz reşit değilken evlendiği iddiası kadar tartışma ve ihtilaf üretiyor. Little, İslam tarihi anlayışımızı değiştirebilecek sonuçlarla bu patlamaya hazır araziye girmeyi seçti.
(Allah'ın Elçisi) Muhammed'in gömülü olduğu Ravza-i Mutahhara, Yeşil Kubbe, eskiden Aişe'nin odasıydı. (Getty Images)
Bu yılın başlarında, Hindistan'ın iktidardaki sağcı Hindu milliyetçisi partisi BJP'nin iki yetkilisinin Muhammed Peygamber hakkında, reşit olmayan bir kızla evlendiği ve cinsel ilişkiye girdiği yönünde aşağılayıcı yorumlar yapmasının ardından, Müslümanların çoğunlukta olduğu çeşitli ülkelerde protestolar patlak verdi.
On yıl önce benzer şekilde Muhammed'i pedofil olarak tasvir eden İslamofobik bir film olan "Müslümanların Masumiyeti" sadece küresel protestolara ve isyanlara değil aynı zamanda ülkeler arasında siyasi çekişmelere de neden olmuştu. İslam peygamberinin çocuk gelini olduğu iddiası, Hindu milliyetçileri, Hıristiyan polemikçiler ve ateistler gibi her türden Müslüman karşıtının yanı sıra bazı Müslüman köktenciler tarafından da dile getirilmektedir. Ancak Little'ın kısa süre önce başarıyla savunduğu yayınlanmamış doktora tezine göre bu suçlama temelsizdir. Little'ın bulgularına göre, Aişe'nin genç yaşta evlendiğine dair haber sekizinci yüzyıla ait tarihsel bir uydurmadır.
Muhammed Peygamber'in bir çocukla evlendiği fikri, hadis olarak bilinen anekdotlar koleksiyonunda bulunan ve birçok gelenekçi Müslüman tarafından Kuran'dan sonra ikinci kutsal kaynak olarak kabul edilen Aişe'nin kendisine atfedilen bir rapora (veya raporlar dizisine) dayanmaktadır. Hadisin bazı metinlerinde Ayşe 6 yaşında nişanlanmış ve 9 yaşında evlenmiştir. Bugün bazı Müslüman köktendinciler Ayşe'nin evlilik hadisini savunmakta ve günümüzde çocuk yaşta evliliği meşrulaştırmak için kullanmaktadır.
Kadın sünneti gibi, çocuk evliliği ile İslam arasında basit veya doğrudan bir nedensellik bağı yoktur. Bu uygulamanın sadece Orta Doğu'da değil, Hindistan ve Sahra altı Afrika'da da görüldüğü bilinmektedir. Dinden ziyade kültürden kaynaklandığı, örneğin Hindistan'daki çocuk evliliklerinin %84'ünün Hindular arasında gerçekleştiğini gösteren nüfus sayımı verileriyle ortaya konmaktadır; bu oran Müslümanlarda sadece %11'dir. (Hindistan nüfusunun %80'i Hindu ve %14'ü Müslüman, dolayısıyla oranlar benzer, çocuk evlilikleri dini değil yerel kültürel çizgide ilerliyor).
Uluslararası Kadın Araştırmaları Merkezi'ne göre (Little'ın beni yönlendirdiği bir kaynak), "ülkeler arasında hiçbir dini aidiyet çocuk yaşta evlilikle ilişkilendirilmemiştir." Dolayısıyla, ülkeler arasında belirli bir dini hedef almak, erken yaşta evliliği ele almak için etkili bir yol değildir. Öyle olsa bile - ve çocuk yaşta evlilik İslam dünyasının çoğunda nispeten nadir görülse de - din kültürle karmaşık şekillerde etkileşime giriyor ve en azından Müslümanların çoğunlukta olduğu bazı bölgelerde, uygulamayı rasyonalize etmek için İslam'a başvuruluyor. Muhammed Peygamber'in ideal insan örneği olduğu ve bu nedenle yaptığı her şeyin ahlaki olarak kabul edilebilir olması gerektiği şeklinde dini bir argüman ortaya atılmaktadır.
Liberal, modernist ve reformist Müslümanlar uzun zamandır Ayşe ile evlilik hadisinin tarihsel gerçekliğini ve dini otoritesini inkar etmeye çalışırken, aşırı muhafazakar, köktendinci ve aşırılık yanlısı unsurlar ise bunu güçlü bir şekilde savunmaktadır. Birçok ılımlı gelenekçi ise bu ikisinin arasında bir yerde durmakta, günümüzün sosyo-tarihsel bağlamında uygunsuz olduğunu düşündükleri çocuk yaşta evliliğin pratikte önüne geçmeye çalışsalar da hadisin (ve genel olarak hadis kanonunun) gerçekliğini teyit etmeye çalışmaktadır.
Bu kıran kırana fikir savaşına şimdi bir hadis uzmanı olan Little da dahil oluyor. İslami çalışmalar alanında dünyaca ünlü bir uzman olan Oxford'lu Profesör Christopher Melchert'in gözetiminde çalışan Little, genel olarak geleneksel İslami kaynakları (ve özel olarak Aişe hadisini) tarihsel-eleştirel yönteme tabi tutuyor.
Geleneksel dini yöntemlerin aksine, tarihsel-eleştirel yaklaşım, tarihsel inandırıcılığı veya eksikliğini tespit etmek için modern tarihçinin araç setindeki en son teknikleri kullanmayı içeriyor. Örneğin, akademisyenler metinde tarihsel anakronizm olup olmadığını araştırırlar ki bu da onları bir uydurmaya karşı uyanık tutar. Okuyucular, Bart Ehrman gibi akademisyenler tarafından halk arasında popüler hale getirilen ve tarihin İsa'sı ile inancın İsa'sı arasında ayrım yapan, ancak bunların aynı şey olması gerekmeyen, İncil materyallerine uygulanan benzer bir tarihsel-eleştirel yaklaşıma aşina olabilirler.
İlginç ama belki de şaşırtıcı olmayan bir şekilde, bazı Müslüman savunucular İncil ve İsa ile ilgili bu tür tarihsel-eleştirel çalışmaları hevesle tüketmektedir. Örneğin çoğu ciddi tarihçi Mesih'in tanrısallığı fikrini ve Üçlü Birlik doktrinini Hıristiyan geleneğinin daha sonraki gelişmeleri olarak görmektedir. Müslümanların bu tür sonuçlara neden sempati duyacağını anlamak zor değildir. Öte yandan, aynı Müslümanlardan bazıları benzer bir eleştirel yaklaşım geleneksel İslami kaynaklara uygulandığında rahatsızlık duyabilir. (Elbette bu çifte görüşlülük, örneğin Kuran'ın aktarım tarihiyle ilgili en son tarihsel-eleştirel bulguları kullanmaktan büyük mutluluk duyarken aynı zamanda Ehrman ve diğerlerini reddeden bazı muhafazakar Hıristiyan savunucular arasında da mevcuttur).
Little'ın vardığı sonuçlar geniş kapsamlıdır ve pek çok Müslüman için sevindirici bir haber olacaktır. Aişe'nin evlilik haberinin çeşitli versiyonlarını inceledikten sonra Little, hadisin Hişam ibn Urve adlı bir ravi tarafından MS 754 ve 765 yılları arasında Irak'a taşındıktan sonra "tamamen uydurulduğu" sonucuna varmıştır. Bu durum, bu rivayetin, anlattığı iddia edilen olaylardan neredeyse bir buçuk asır sonra dolaşıma girdiği anlamına gelmekle kalmaz, aynı zamanda (evliliğin gerçekleşmiş olacağı) Arap şehri Medine'den neredeyse 1.000 mil uzakta, Irak'ın tamamen farklı bir ortamında uydurulduğu anlamına da gelmektedir. Anlaşıldığı üzere, bu uydurma farklı mezhepsel ve siyasi amaçlara hizmet etmiştir.
Little, Aişe'nin Muhammed Peygamber'in evinde oyuncak bebeklerle oynadığı iddiası gibi diğer rivayetleri de genel eleştirel değerlendirmesine dahil etmekte ve bunların tarihsel olarak doğru olmayan mezhepsel ve siyasi hikayeler olduğunu düşünmektedir. Başka bir deyişle, eleştirel tarihçilerin Aişe'nin aslında çocukken evli olduğuna inanmak için çok az nedeni vardır.
Little'ın araştırmasının bulguları, daha önce aynı konuyu ele alan birçok modern Müslüman akademisyen ve yazarın çalışmalarıyla örtüşmektedir. Ancak, bu çalışmaların birçoğu -kesinlikle hepsi olmasa da- mazeret beyan edici nitelikte, zayıf argümanlı ve ciddi bir bilimsellikten uzaktır. Little'ın katkısını özellikle dikkate değer kılan şey, davayı titiz bir akademik perspektiften tartışması, hatta "isnad-cum-matn analizi" olarak bilinen bilimsel bir metodolojiyi geliştirmesidir. Bu yöntem, diğer metinlerin yayıldığı orijinali yeniden inşa etmek için bir hadisin metni ile aktarıcı zinciri arasındaki korelasyonları ve kalıpları aramayı içerir. Bu süreç, belirli bir raporun ne zaman (ve kimden) kaynaklandığını belirlemeye yardımcı olabilir. Little'ın vardığı sonuçlar, bu Batılı tarihsel tekniği kullanarak reformist Müslüman pozisyonunu haklı çıkarmaktadır.
Elbette, klasik İslam geleneği içinde bile Aişe'nin evlilik hadisinden şüphe duymak için her zaman nedenler olduğunu belirtmek gerekir. Little'ın tezinde yazdığı gibi, rivayetin kaynağı olan İbn Urve, en azından Irak'a yerleştikten sonra, geleneksel kriterlere göre bile güvenilmez kabul edilmiştir. "Bunaklıkla" (bir râvinin güvenilmez rivayetlerine yönelik iyi niyetli bir açıklaması) ve hatta hadis terminolojisinde "tedlis" olarak adlandırılan bir tür akademik aldatmacayla suçlanmıştır. Bir hadiste tadlis ille de yalan söylemek ya da uydurma yapmak anlamına gelmez, ancak tipik olarak kaynaktaki bir kusurun atlanmasını içerir, örneğin hadisin güvenilirliğini ima etmek için aktarım zincirindeki zayıf bir halkadan bahsetmemek gibi. Tadlis en azından nakilde bir tür özensizliktir.
Little, bazı önemli biyografi ve hukuk eserleri de dahil olmak üzere en eski kaynaklarda evlilik yaşı raporlarının bulunmadığına dikkat çeker. Muhammed Peygamberin en tanınmış biyografi yazarı olan İbn İshak, Aişe'nin evlilik yaşından hiç bahsetmemiştir; ancak bu ayrıntı daha sonra tarihçi İbn Hişam (ö. MS 833) tarafından eklenmiştir. Belki de daha vahim olanı, İmam Malik'in el-Muvatta'ı da dahil olmak üzere en eski Medine hukuk derlemelerinde, İbn Urve'den onlarca kez alıntı yapılmasına rağmen, evlilik yaşı hadisinin bulunmamasıdır. Little'ın yazdığı gibi, "Malik'in bu hadisi zikretmemesi, sadece Malik'in onu reddettiğini değil, aynı zamanda o dönemde Medine'de dolaşımda olmadığını da göstermektedir. Bu durum özellikle evlilik yaşı hadisinin önemli hukuki sonuçları olduğu ve bu nedenle Medine'ye özel bir Medine hukuki hadis koleksiyonuna dahil edilmeyi gerektireceği düşünüldüğünde geçerlidir."
Hadis aynı zamanda Medineli hukuki nakillerin proto-Maliki bir derlemesi olan el-Müdevvene'de de bulunmamaktadır. Gerçekten de Little, bildiği kadarıyla, evlilik yaşı hadisinin herhangi bir versiyonunu alıntılayan en eski Maliki eserinin "hadisin Irak'ta ilk kez kitlesel olarak yayılmasından yaklaşık üç asır sonra" ortaya çıktığını yazmaktadır.
Özetle, Aişe'nin erken yaşta evlendiği, olayın gerçekleşmiş olabileceği şehirdeki önemli erken dönem kaynaklarında yer almamaktadır. Little, bu sessizlik argümanını (yani, bu haberin ilk kaynaklarda bulunmamasını) kullanarak, bunun sekizinci yüzyıl Irak'ında uydurulmuş ve ancak daha sonra Muhammed'in yaşam öyküsüne geri yansıtılmış bir hikaye olduğu sonucuna varmaktadır.
Bu da elbette şu soruyu akla getiriyor: Neden?
Little'a göre, Aişe'nin yaşıyla ilgili iddia ortaçağ mezhep propagandasının bir parçasıydı ve Sünni bir figür tarafından, Şii muhaliflere karşı Ayşe'nin imajını güçlendirmek için uydurulmuştu. (Kesin konuşmak gerekirse, "Sünni" ve "Şii" terimleri ancak daha sonra gündeme gelmiştir; bu dönemin akademisyenleri bunun yerine "proto-Sünni" ve "proto-Şii" hareketler ve figürlerden bahsetme eğilimindedir). Bu da hadisin neden Şii yatağı olan Irak'ta uydurulduğunu açıklamaktadır. Muhammed'in eşi ve Sünni İslam'ın ilk "Doğru Yolcu" Halifesi Ebu Bekir'in kızı Aişe, peygamberin kuzeni ve damadı, Şiiler için ilk imam ve Sünniler için dördüncü halife olan Ali ile ünlü bir rekabete girişmişti. Aişe'nin babası halifelik için Ali ile rekabet etmekle kalmamış, Aişe de daha sonra Ali'ye karşı bir ayaklanmaya önderlik etmiştir.
Sonraki nesillerde Sünniler ve Şiiler dini ve siyasi otorite iddiasında bulunmak için rakip soyları kullandılar. Aişe'nin statüsünü (ve onun üzerinden kendi soylarını) yükseltmek için bazı Sünniler onun Muhammed Peygamber'in en sevdiği ve tek bakire eşi olduğunu iddia etmiştir. Dini ve kabile lideri olarak Muhammed Peygamber'in, çoğu boşanmış ya da kendi toplumundan dul olan birkaç eşi vardı; toplu olarak "Müminlerin Anneleri" olarak saygı görüyorlardı. Aişe'nin genç olduğu iddiası onun bakire saflığını vurgulamak için kullanılmıştır ya da daha doğrusu, evlendiği söylenen son derece genç yaşta bakire saflığı ima edilmiştir.
Eski Yakın Doğu kültürleri (tarih boyunca ve moderniteye kadar pek çok kültürde olduğu gibi) cinsel günahtan arınmış olma çağrışımı nedeniyle bakire saflığına değer vermiştir. Örneğin, hem Hıristiyanlar hem de Müslümanlar İsa'nın annesi Meryem'in bakire olduğunu vurgulamışlardır. Buna göre, Bakire Meryem de nişanlandığında ve ardından İsa'yı doğurduğunda genellikle genç bir kız olarak kabul edilir. İlginçtir ki Little bize "[Aişe ile ilgili] evlilik yaşı hadisinin yayılması bazı Şiileri, özellikle Şii (ama aynı zamanda Sünni) İslam'da saygı gören peygamber kızı Fatıma'nın da dokuz yaşında evlendiğini iddia etmeye sevk etti" demektedir. Başka bir deyişle, erken yaşta evliliğin toplumsal olarak ayıplanması söz konusu olmadığında, Ayşe'nin genç yaşını abartmak için birçok neden vardı.
Little'ın analizine ek olarak, Ayşe'nin sırasıyla 6 ve 9 yaşlarında nişanlandığı ve evlendiği iddiasının, onu erken yaşta Muhammed Peygamber'in hanesine yerleştirdiğini ve en azından geleneksel anlatılara göre Muhammed' Peygamber'in hanesine genç yaşta giren Ali ile rekabet ettiğini de düşünebiliriz. Erken dönem İslam inancına göre, Muhammed Peygamber'in ev halkı - ve onun soyundan gelenler - Müslüman toplumu tarafından onurlandırılmalıydı. Bir kişi Muhammed Peygamber'in evine ne kadar erken girerse, o kişiye (ve tabii ki onların soyundan geldiğini iddia eden herkese) o kadar fazla onur verilirdi.
Müslümanların sonraki nesilleri, kendi soyları aracılığıyla Muhammed Peygamber'e yakınlık iddiaları konusunda birbirleriyle yarıştılar. Kendilerini Ali'nin Taraftarları olarak adlandıranlar Muhammed Peygamber'e Ali aracılığıyla bağlandıklarını vurgularken, bazı rakipleri Muhammed Peygamber'in (en sevdiği) eşi Aişe aracılığıyla rakip bir soy iddia ettiler. Tüm halifelikler (ve karşı halifelikler) bu tür yüce soy iddialarına dayanıyordu ve bu da bu tür iddialarda bulunulan kişilerin değerlerini abartmak için güçlü bir teşvik yaratacaktı. Tüm bunlar Little'ın tezini desteklemektedir: Aişe hadisi tarihsel bir gerçek değil, Muhammed'in üçüncü eşinin saflığını vurgulayarak ve onu çok küçük yaştan itibaren peygamberlik hanesine yerleştirerek statüsünü yükseltmeyi amaçlayan mezhepçi bir propagandadır.
Pek çok Müslüman Little'ın bu hadisle ilgili vardığı sonuçları kutlayacak olsa da, diğerleri şüphesiz bunun daha geniş sonuçları hakkında endişe duyacaktır. Burada, muhafazakâr gelenekçilerin büyük çoğunluğunun aslında çocuk yaşta evliliği savunmakla ilgilenmediklerini ve Aişe hadisini savunmaktaki ısrarlarının bu açıdan görülmemesi gerektiğini anlamalıyız.
Bunun yerine, temel motivasyon faktörü, doğrudan geleneksel İslami kaynakları hedef alan modern tarihsel-eleştirel yöntemin bulgularına karşı genel olarak hadis kanonunu savunma arzusu gibi görünmektedir. Aişe'nin yaşı konusunu 2018'de Facebook'ta yorumlayan muhafazakar Müslüman alim Yasir Kadi, bu tür "şüphelerin" gelenekçi Müslümanlar tarafından Kuran'dan sonra ikinci sırada kabul edilen Sahih Buhari hadis koleksiyonuna yönelik daha geniş bir "saldırının" parçası olduğunu yazdı.
Sahih Buhari yaygın olarak en güvenilir ve saygı duyulan hadis kitabı ve Sünni ortodoksinin temel dayanaklarından biri olarak kabul edilmektedir. Aişe'nin evlilik hadisi bu kitapta yer almaktadır, bu nedenle Aişe'nin yaşı konusundaki tartışmalar bu kadar şiddetli hale gelebilmektedir: Aişe hadisine yönelik bir saldırı, Sahih Buhari'nin kendisine ve genel olarak hadislere yönelik bir saldırı olarak görülmektedir. Ancak Müslüman akademisyen Yasmin Amin ilginç bir noktaya dikkat çekerek, söz konusu rivayetin Muhammed Peygamber'e değil Aişe'ye atfedildiği için teknik olarak bir hadis olmadığını belirtmektedir. Yasmin Amin, gelenekçi Müslümanların Sahih Buhari'de bulunan peygamberlikle ilgili ve peygamberlikle ilgili olmayan rivayetler arasında ayrım yapabileceklerini ve yapmaları gerektiğini savunmaktadır. Ancak bazı gelenekçiler bunu, iki Sahih'in (Sahih Buhari ve Sahih Müslim adlı neredeyse aynı derecede saygı duyulan bir başka derleme) genel güvenilirliği konusundaki sözde dini fikir birliğine bir saldırı olarak görmektedir.
Eleştirel bilimsel araştırmanın algılanan düşmanlığı Kadi'nin retorik süslemesinde görülebilir: "Bu tür saldırılar, bir kaleyi yıkmaya çalışan bir rüzgar esintisine bile eşdeğer değildir." Ancak gerçek şu ki, bu rüzgar, Müslümanlar tarafından uzun süredir tartışılmaz kabul edilenler de dahil olmak üzere, İslami kaynakların kalesine doğru yaklaştıkça gerçek bir kasırgaya dönüşebilir.
Bir yandan, Kur'an bu yaylım ateşine ya da rüzgâra (mecazınızı seçin) karşı nispeten iyi dayanmıştır. Çoğu akademik uzman Kur'an'ın Muhammed Peygamber'e kadar uzandığını ve ilk büyük standartlaşmanın Muhammed Peygamber'in ashabının yaşamı sırasında gerçekleştiğini düşünmektedir. Kur'an'ın karmaşık metinsel tarihinin bazı ayrıntıları geleneksel anlatılardan farklı olsa bile bu böyledir.
Öte yandan hadisler -Muhammed Peygamber'e atfedilen (ve Muhammed Peygamber hakkında) geniş ve şekilsiz raporlar koleksiyonu- tarihsel-eleştirel akademisyenlerin sert eleştirilerine maruz kalmıştır. Varsayılan görüş Kuran'daki ifadelerin Muhammed Peygamber'e dayandığı yönündeyken, hadisler için bunun tam tersi geçerlidir: Tarihsel-eleştirel akademisyenler arasındaki fikir birliği, bu raporların Muhammed Peygamber'e güvenilir bir şekilde geri dönmediği yönündedir. Çoğu İslami modernist hadise karşı benzer şekilde temkinli veya şüpheci bir yaklaşım benimserken (ve Kuran merkezli bir yaklaşımı benimserken), gelenekçi alimler hadisi Kuran'ın yanında ikinci bir kutsal kitap olarak görürler (ve bu nedenle onu dışarıdan gelen saldırılara karşı şiddetle savunma ihtiyacı hissederler).
Ancak çağdaş Müslümanların çoğu, Kuran ilkeleri, insan aklı ve sağduyusu ile örtüşen hadisleri seçici bir şekilde onaylayarak orta yollu bir yaklaşım benimsiyor gibi görünmektedir. Bu modern yaklaşım için erken bir tarihsel emsal bulunmaktadır. Örneğin benzer görüşler erken dönem Hanefi ve Mutezili düşünürler tarafından da dile getirilmiştir. Bu açıdan bakıldığında, günümüzde pek çok Müslüman, özellikle de Muhammed Peygamber'i (en azından modern gözlerle) ne kadar kötü yansıttığı düşünüldüğünde, Aişe hadisinden uzaklaşmaya karşı çıkmayacaktır. Amin'in hadisin aslında bir (peygamber) hadisi olmadığı yönündeki önerisi de teolojik esneklik için daha fazla alan açabilir.
Aişe'nin yaşı hakkındaki tartışmalar bu nedenle çocuk yaşta evlilik gibi pratik bir meseleden ziyade kutsal metinlerin kanonikliğine ilişkin teorik meselelerle ilgilidir. Little'ın müdahalesi Batılı akademisyenlerin fikir birliğini pekiştirmekte ve hadise şüpheyle yaklaşanların yanında yer almaktadır. Akademisyenlerin hafıza biliminden ve sözlü toplumların incelenmesinden öğrendikleri her şey - metinsel kanıtların yanı sıra - bize hadisin ilk aşamalarında hızlı bir mutasyona uğradığını ve Muhammed'in kendisine atfedilmesini oldukça şüpheli hale getirdiğini söylüyor. Ehrman'ın da belirttiği gibi, bu durum aslında Çin fısıltıları ya da telefon oyunu benzetmesinden çok daha kötüdür.
Georgetown Üniversitesi'nde Müslüman bir akademisyen olan ve hadis üzerine iki popüler giriş kitabının (biri lisansüstü düzeyde kullanılmaktadır) yazarı Jonathan Brown, bu fikir birliğine karşı çıkan önemli bir muhaliftir. Brown, alanın önde gelen isimlerinden Harald Motzki'nin "Ortak Bağlantılar'ın [hadislerin üreticileri için kullanılan teknik bir terim] daha önce düşünülenden çok daha eski olduğunu, bazılarının yedinci yüzyılın ikinci yarısında sahabe dönemine kadar uzandığını" başarılı bir şekilde gösterdiğini savunmaktadır. Little bu değerlendirmeye katılmamakta ve "[Common Links'in] sahabe dönemine kadar geri götürüldüğüne dair Brown'ın iddialarının abartılı göründüğünü" öne sürmektedir.
Little'ın tezi Batı akademisindeki hadis tartışmalarını gözden geçirmekte ve hadislerin tarihsel güvenilirliği konusundaki fikir birliğini yeniden ortaya koymaktadır.
Ancak Brown'ın muhalefeti daha çok genel olarak tarihsel-eleştirel yöntemin eleştirisine dayanıyor gibi görünüyor ve bu nedenle aslında - en azından bir anlamda - Batı geleneğinin dışından bir eleştiri. Ne de olsa Brown, belirgin bir şekilde Batılı bir yapı ve Müslümanlara kültürel bir dayatma olarak gördüğü tarihsel-eleştirel yöntemin uygulanabilirliğini sorgulamaktadır. Brown'ın zorlu (ama tartışmalı) eleştirisine katılsak da katılmasak da, asıl mesele tarihsel-eleştirel akademisyenlerin fikir birliğinin - hadise yönelik şüpheciliğin - devam ettiğidir. "Mevcut haliyle" diye yazıyor Little, "herhangi bir hadisin (sahih ya da değil)" -ki bu değerlendirmeye toplu olarak nakledilen (mütevatir) hadisleri de dâhil ediyor- "aksi ispat edilene kadar sahih olmadığı ya da güvenilmez olduğu varsayılmalıdır."
Bu bakış açısı, akademisyenlerin kitlesel sahtecilik (İslami geleneğin bile kabul ettiği gibi bu gerçekleşmiş olsa da) ya da bir tür küresel komplo olduğunu varsaymasını gerektirmez. Bunun yerine, birçok hadisin dindar ama şüpheli isnatların, tahminlerin ve hatalı hafızanın ürünü olması gibi daha az kötücül faktörler de söz konusudur. Daha da önemlisi, erken dönem İslam'ın esasen sözlü olan kültürü, daha sonra yazılı sözün yükselişi ve hakimiyetiyle gelişecek olan kesin aktarım anlayışına henüz sahip değildi. Kur'an'ı "iki kapak arasında" bir kodeks halinde derlemeye yönelik erken ve adanmış projeler bu eğilime karşı çıkmış ve ancak çok daha uzun bir sözlü akışkanlık döneminden sonra yazılı olarak kaydedilen hadislerin durumuyla tezat oluşturmuştur.
Hadis çalışmaları alanının bir diğer önemli ismi Andreas Görke bu durumu şu şekilde özetlemektedir: "Geleneksel İslam alimleri, hadis tenkitçilerinin genel olarak Peygamber'in söz ve fiillerinin sahih raporlarını oluşturan hadisleri tespit edebildiklerini varsayarken, akademik yaklaşımı takip eden alimler, belirli gelenekleri Peygamber'in zamanına veya inananların ilk nesline güvenli bir şekilde tarihlendirmenin neredeyse imkansız olduğu konusunda aşağı yukarı hemfikirdirler."
Yukarıda da belirtildiği üzere, bazı Müslüman savunucuların, Ehrman'ı ve Kutsal Kitap'la ilgili tarihsel-eleştirel bilimi kutlarken bile bu bulgular karşısında geri adım atacaklarına şüphe yoktur. Örneğin, Müslümanların yönettiği önde gelen bir YouTube programı, Kutsal Kitap'ı eleştirmek üzere bir Kutsal Kitap alimini diğerine davet ederken, sunucu ve Müslüman konukları aynı anda geleneksel İslami kaynaklara tamamen naif bir bakış açısıyla yaklaşmaktadır.
Little'ın tezi, geleneksel İslami kaynakların ve özellikle de hadislerin tarihsel güvenilirliği konusundaki bilimsel tartışmaları incelemektedir. Little, önce genel olarak hadislere karşı genel bir şüphecilik oluşturduktan sonra, neden onların da tarihsel olarak güvenilmez kabul edilmesi gerektiğini göstermek için Aişe'nin evlilik yaşı hadislerine yöneliyor.
Yine de hadisin hiçbir tarihsel değeri olmadığı düşünülmemelidir. Little'ın kendisinin de teyit ettiği gibi, hadisler bize ilk Müslüman topluluklar ve onların içinde yer aldığı tartışmalar hakkında çok şey anlatmaktadır. Aişe hadisi örneğinde, Little'ın analizinden raporun üretildiği mezhepsel ortam hakkında bilgi ediniyoruz.
Aişe hadisi mezhepsel nedenlerle üretilmiş olsa da, kısa bir süre sonra erken yaşta evliliği savunmak ve - hadis literatüründe de anlatılan! - Evlilik için kadının rızası gerekliydi. Bugün, Ayşe hadisinin uzun zamandır asıl mezhepsel amacını yitirdiğini ve artık yalnızca çocuk yaşta evliliğin yasallığını savunmak için kullanıldığını söyleyebiliriz. Bu nedenle pek çok reformist Müslüman Little'ın vardığı sonuçları memnuniyetle karşılayacak ve bunları çocuk yaşta evliliği savunan köktendinci din adamlarına karşı kullanacaktır.
Ayşe'nin evlilik hadisinin gerçekliğini sorgulamak çocuk evliliği savunucularını güçsüzleştirmenin bir yoluysa, Little potansiyel olarak daha kolay bir argüman olduğunu da belirtiyor. Yedinci yüzyıl Arabistan'ının modernite öncesi, okuryazarlık öncesi ve devletsiz toplumunda, "Aişe'nin kendi yaşını bilmesi -hatta bilebilmesi- son derece düşük bir ihtimaldir." Little'ın da belgelediği gibi, günümüzde bile okuma yazma öncesi toplumlar üzerine yapılan çok sayıda çalışma bu gerçeği ortaya koymaktadır.
Dolayısıyla Aişe'ye bu genç yaşın atfedilmesi kronolojik ya da tarihsel doğruluğu değil, bekareti, iffeti ve saflığına yönelik sembolik bir kaygıyı yansıttığı şeklinde anlaşılmalıdır.
Tüm bunlar, Aişe'nin yaşı hakkında hadis literatüründe yer alan ve Aişe'nin 6, "6 ya da 7", 7, 9, hatta 10 yaşında nişanlandığını ve 9, "9 ya da 10" ya da 10 yaşında evlendiğini iddia eden birbiriyle çelişen rivayetler hakkında hiçbir şey söylememektedir. Kronolojik tarihsel yeniden yapılandırmalar Aişe'nin evlilik yaşını 12 ila 19 (hatta daha büyük) arasında bir yere yerleştirmiştir. Little haklı olarak, kaynak materyalin çelişkili doğası nedeniyle bu yeniden yapılandırmaları umutsuz olarak eleştirir ve bu da Aişe'nin bildirilen yaşı hakkındaki genel şüpheciliği güçlendirir. Tarihsel-eleştirel akademisyenler, ilk kaynaklarda anlatılan olayların kronolojik sıralamasının güvenilmezliğine uzun zamandır dikkat çekmektedir.
Yaşlar ve tarihler genellikle tarihsel doğruluktan ziyade sembolik nedenlerle seçilmiştir. Muhammed Peygamber'in ilk ilahi vahyi aldığında 40 yaşında olduğu söylenir. Kırk, eski Yakın Doğu toplumlarında önemli bir sayıdır ve bir erkeğin tam rasyonel olgunluğa ve bilgeliğe ulaştığı zamanı ifade eder. Benzer şekilde, Muhammed Peygamber'in ilk eşi Hatice'nin de Muhammed Peygamberle evlendiğinde 40 yaşında olduğu söylenir ki, Hatice'nin en az altı çocuk sahibi olduğu düşünüldüğünde bu oldukça mantıksız bir iddiadır. (Hatice'nin çocuklarının sayısı hakkında bildirilen tutarsızlıklar bize kaynaklarımız ve onların güvenilirliği -ya da yetersizliği- hakkında daha fazla bilgi vermektedir). Hatice'nin evlilik yaşı kıdemini vurgulamak için bir yönde abartılmışsa, Aişe'nin yaşı da gençliğini ve bekaretini vurgulamak için diğer yönde abartılmıştır.
Aişe hadisinin sekizinci yüzyılda uydurulmasından/orijinasyonundan da biliyoruz ki, bugün "çocuk evliliği" olarak adlandırdığımız şey, zamanında sosyal olarak kabul edilemez olarak görülmüyordu. Eğer öyle olsaydı, Müslüman gelenekçiler böyle bir haberi kendi peygamberlerine atfetmezlerdi. Aslında, Little'ın da belirttiği gibi, menarş (adet kanamasının ilk görülmesi) "dünyanın dört bir yanındaki Antik ve Ortaçağ toplumlarında kızlar için ortalama ve/veya minimum evlilik yaşı" idi.
Her ne kadar tarihsel kanıtlar Muhammed Peygamber'in Peygamber'in Aişe ile bu genç yaşta evlenmediğini gösterse de, modern idealleri ve sosyokültürel normları geçmiş toplumlara dayatarak şimdiki zaman yanılgısına düşmekteyiz.
Elbette tüm bu söyleme nüfuz eden inkar edilemez derecede güçlü bir Batı kültürel hakimiyeti ve ideolojik dayatma unsuru var. Yine de bugün makul Müslümanların büyük çoğunluğu kendi kızlarını bu kadar genç yaşta evlendirmek istemez. İslam'ın veya İslam hukukunun makul bir yorumunda hesaba katılması gereken değişen sosyo-tarihsel koşulların farkındadırlar. Bu açıdan bakıldığında, Qadhi gibi muhafazakar bir figür bile, geçmişteki toplumların tamamını suçlamamamız gerekse de, mevcut sosyal ve kültürel ortamımızda evlilik yaşı sınırının dünyanın her yerinde mantıklı olduğunu kabul etmektedir.
Şahsen Little'ın ortaya koyduğu argümanlar beni ikna etmiş olsa da, bunlar nihayetinde bu son derece tartışmalı konuda akademik ve dini çevrelerde süregelen bir anlaşmazlığın sadece son salvolarıdır. İnsan hakları savunucuları çocuk yaşta evliliğin sahadaki sorunlarıyla daha fazla ilgileniyor olabilirler, ancak dini aktörlerin kendileri için söz konusu olan daha fazla şey var. Modern tarihsel-eleştirel bilim geleneksel İslami kaynaklara dayandıkça, en azından bazı Müslüman alimler ve din adamları arasında bir endişe duygusu hissediliyor. Bir yanda İslami reformistler, diğer yanda muhafazakârlar ve köktendinciler arasında savaş hatları çiziliyor. Hoşlarına gitsin ya da gitmesin, tarihsel-eleştirel bilim bu dini fikirler savaşında ya bir silah ya da bir hedef olarak kullanılacaktır.
Javad T. Hashmi, 28 Ekim 2022, The News Line Magazine
(Dr. Javad T. Hashmi, yönetim kurulu sertifikalı bir acil servis doktoru, Harvard Tıp Fakültesi'nde eski Tıbbi Etik Araştırmacısı ve Harvard Üniversitesi'nde Din Çalışmaları (İslami Çalışmalar) alanında doktora adayıdır. Tıp eğitiminin yanı sıra Dr. Hashmi, sırasıyla U.C. Berkeley ve Harvard'dan Arapça ve İslami Çalışmalar alanında lisans ve yüksek lisans derecelerine sahiptir. Daha önce Kathryn Davis Fellow for Peace ve Harvard Üniversitesi'nde Alwaleed Fellow olarak görev yapmıştır. Halen MPAC'de (Muslim Public Affairs Council-Müslüman Kamu İşleri Konseyi') Araştırma Direktörü olarak görev yapmaktadır.
Mustafa Tamer, 24.12.2022, Sonsuz Ark, Çeviri, Çeviri-Analiz, Onlar Ne Diyor?
Mustafa Tamer Yayınları
Onlar Ne Diyor?
- Sonsuz Ark'ta yayınlanan yazılardan yazarları sorumludur.
- Sonsuz Ark linki verilerek kısmen alıntı yapılabilir.
- Sonsuz Ark yayınları Sonsuz Ark manifestosuna aykırı yayın yapan sitelerde yayınlanamaz.
- Sonsuz Ark Yayınlarının Kullanımına İlişkin Önemli Duyuru için lütfen tıklayınız.