Sonsuz Ark/ Evrensel Çerçeveye Yolculuk
Living -and Reliving- the US Invasion of Iraq
"Yirmi yıl sonra, Amerikan işgalinin ve onu izleyen yılların neredeyse her ayrıntısını hatırlayabiliyorum."
"Anlık anılar" psikologlar tarafından sadece aylar ya da yıllar boyunca değil, on yıllar boyunca aklımızdan çıkmayan anlar için kullanılan bir terimdir. Bu anları hatırlamaya devam etmekle kalmaz, aynı zamanda en küçük ayrıntılarına kadar daha geniş bağlamlarını da canlı bir şekilde hatırlarız: nerede olduğumuz, ne giydiğimiz, kiminle birlikte olduğumuz, hatta kokular ve tatlar. Bu anların hayatımızın geri kalanı üzerinde kalıcı bir etkisi vardır.
Joanna Andreasson-illüstrasyon
2002'nin sonlarından 2008'e kadar olan dönem benim için bitmek tükenmek bilmeyen bir anılar deryasıdır. Irak'ın ABD öncülüğünde işgali, 11 Eylül saldırılarının ardından 21. yüzyılın tartışmasız en önemli ikinci olayıydı. Orta Doğu'da (ve nihayetinde dünyada) daha sonra yaşanan kargaşa ve huzursuzlukların çoğu doğrudan ya da dolaylı olarak Irak'ın işgaline ve kurumlarının çöküşüne dayandırılabilir. Bu sismik yılların her saniyesini yaşadığıma inanmak bazen zor oluyor. İronik olan şuydu ki, Irak o ilk dönemde 7/24 haber döngülerinde yer alırken, Iraklılar olarak bizler yer almamıştık. Bizler kotalara, istatistiklere ve ikincil zararlara indirgenmiştik.
Benim çocukluğum ortalama bir Iraklı'nınkinden biraz farklıydı. Kuzeydeki Musul kentinde doğdum ama çocukluğumun büyük bir kısmını Denver, Colorado'nun hemen dışındaki bir kasabada geçirdim. Bu, Ronald Reagan'ın başkanlığı sırasında, babamın doktora derecesi için çalıştığı dönemdi. Saddam Hüseyin'in Kuveyt'i işgali ve ardından gelen Çöl Fırtınası Operasyonu sırasında ailem Irak'ta değildi, ancak yaklaşık bir yıl sonra, 1992'de Musul'daki evimize döndük ve çok daha sonrasına kadar orada kaldık.
Sekiz yaşındaki Amerikalı bir çocuğun İngilizce kelime dağarcığına sahip olduğum için Iraklı üçüncü sınıf arkadaşlarıma göre avantajlıydım. İngilizce sınavlarına çalıştığımı hiç hatırlamıyorum ve İngilizce notum hiçbir zaman %99'un altında olmadı. Irak'ın farklı olduğunu da anlamıştım. Bir gün anneme okulumuzda neden Saddam'ın portreleri olduğunu sordum, çünkü Colorado'daki sınıflarımızda Reagan ya da eski Başkan George H. W. Bush'un resimleri hiç yoktu. İngilizcem ve Batı pop kültürüne olan sevgim devam etti, ancak siyasete dair erken kavrayışım yavaş yavaş kayboldu. Altıncı sınıfa geldiğimde, diğer Iraklı çocuklar gibi "Baba Saddam" için tezahürat yapıyordum. Evet, ergenlik dönemimde geç saatlere kadar oturup Amerika'nın Sesi'nden Billboard listelerini dinlerdim ve rahmetli amcamın 80'ler dergilerinden birinde bulduğum bir Depeche Mode orta sayfa fotoğrafım vardı. Ancak radyo istasyonları ABD öncülüğündeki koalisyonun işgalinden bahsetmeye başladığında, Amerika ve İngiltere düşmanım haline geldi. Irak'a saldırmak için asker gönderiyorlardı ve bu senaryoda hiçbir yumuşak güç benim bakış açımı değiştirmeye yetmedi.
2003'ün Sevgililer Günü'nde dünya çapında protestolar patlak verdi ve kısa bir an için aşkın bizi savaştan koruduğu hissine kapıldık. Ertesi gün her şey yeniden kasvetli görünmeye ve hissedilmeye başladı. Irak devlet televizyonu - diktatörlük altında sahip olduğumuz tek televizyon kanalı - yeni bir günlük kamu hizmeti duyurusu yayınlamaya başladı. "Şarapnel yaralanması durumunda" temel ilk yardım ile başladı. Ertesi gün, "yangından nasıl kaçılır" oldu. İlk kez, yerel camimizdeki imamdan bir şekilde farklı görünen siyah sarıklı bir adam televizyona çıktı ve ABD işgalcilerinin gelmeleri halinde öfkeyle karşılanacaklarını söyledi. Onları "zamanımızın Yecüc ve Mecüc'ü" olarak adlandırdı; bu, İbrahimi dinlerdeki kaos ve katliam yayan yamyam yaratıklarla ilgili birçok ahir zaman kehanetinden birine bir göndermeydi. Babama bu adamın kim olduğunu ve temsil ettiğini iddia ettiği "hawza "nın (Irak'taki en büyük Şii ruhban okulu) ne anlama geldiğini sordum. İslam'ın Şii mezhebini biliyordum ama babamın neden bu din adamının Saddam'ı savunmak ve ABD tehditlerini kınamak için ulusal televizyona çıkmak zorunda kaldığını söylediğini anlayamayacak kadar az şey biliyordum.
10 Mart'ta Irak Savunma Bakanı General Sultan Haşim televizyona çıktı ve savaşın yaklaştığını teyit etti. Sakin görünüyordu, neredeyse yenilmiş gibiydi. Ailem elimizden geldiğince stok yapmaya başladı. Birkaç karton yumurta, un çuvalları ve kilerimizi doldurabileceğimiz bozulmayan fasulye aldık. Su sıkıntısı çekeceğimizi tahmin ettiğimiz için iki su deposu daha aldık ve doldurduk. Orta sınıf mahallemizdeki çoğu evde o dönemde özel elektrik jeneratörleri vardı ve sonunda tamamen kesileceği zaman biraz elektriğimiz olmasını sağlayacak kadar benzin depolamak için uğraştık.
17 Mart'ta ABD Başkanı George W. Bush, Saddam ve ailesinin teslim olması için 48 saatlik bir süre tanıdığını açıkladı. Irak'ı terk etmeleri halinde askeri bir saldırıdan kaçınılacaktı, ancak Irak'ın elinde bulunduğu iddia edilen kitle imha silahlarını (KİS) bulmak ve yok etmek için yine de bir işgal gerçekleşecekti.
KİS argümanı bana göre bu işgalin antropolojik açıdan en ilginç yönlerinden biri olmaya devam ediyor. Bir yandan Londra ve Washington merkezli Irak muhalefeti tarafından desteklenen Bush yönetimi, Saddam'ın tüm dünyayı tehlikeye atacak kimyasal ve biyolojik silahlar üretmeye yetecek kadar tehlikeli maddeye sahip olduğunu iddia etti. Bir Iraklı olarak ben de Saddam'ın KİS'lere sahip olduğuna ve gerektiğinde bunları işgalci güçlere -ve bize- karşı kullanmaktan çekinmeyeceğine inanıyordum. ABD'nin silahlı kuvvetlerini tehlikeli silahlara maruz bırakacağına inanmıyorduk ama Saddam'ın bizi gazlayacağından da şüphe duymuyorduk. Yine de, bu bilgiyle bile, onu devirmek için yabancı bir çabayı destekleyemezdik. Saddam bir deliydi ve biz onun deli olduğunu biliyorduk ama o bizim delimizdi. Arapça'da İngilizce'deki "bildiğin şeytan bilmediğin şeytandan iyidir" deyiminin bir karşılığı vardır ve biz başka bir alternatif düşünemedik bile.
Iraklılar olarak Saddam'ın gücüne olan inancımız, onun yenilmez olduğu düşüncesiyle beynimizin yıkanmasından kaynaklanıyordu; Amerikalılar işgal etmeye cüret ederse şüphesiz bir bildiği olacaktı. Monarşiyi ya da diğer demokratik olmayan yönetim türlerini tecrübe etmiş olan eski kuşak Iraklıların aksine, işgalin gerçekleştiği dönemde reşit olan Y kuşağı sadece tek adam yönetimiyle tanışmıştı. Irak, Saddam'la eşanlamlıydı ve onun geleceğin bir parçası olmadığı bir senaryoyu hesaplayamıyormuşuz gibi görünüyordu. 1960'ları ve 70'leri yaşamış olan Iraklılar çevrelerindeki dünyaya aşinaydı. Uluslararası seyahat yaygındı ve turizm gelişmişti, bu da onları çeşitli olasılıklara ve bakış açılarına maruz bırakıyordu. Ailem gibi insanlar Saddam'sız bir hayatın neye benzeyeceğini hayal edebiliyorlardı çünkü bunu deneyimlemişlerdi ve genellikle daha iyi olduğunu iddia ederlerdi, ancak onun adı her söylendiğinde ayağa kalkıp alkışlamayı öğrenen bizler bunu yapamazdık. Yıllar sonra fark ettim ki Saddam'sız bir Irak'ı düşünememek etnik ve dini çizgiler arasında yaygındı ama sadece apolitik aileler arasında. Herhangi bir aktivizm türüne dahil olan aileler sadece Saddam'sız bir hayatı hayal etmekle kalmıyor, aynı zamanda bu hedefe ulaşmak için çalışıyorlardı.
20 Mart'ta askeri operasyonlar başladı. Musul'daki ilk siren iki gün sonra çaldı. Evimiz iki stratejik hedefin arasında yer alıyordu: Saddam'ın saray yerleşkesi ve El Kindi askeri tesisi, her ikisi de bize yarım milden daha az bir mesafede. Bu nedenle bir saldırının hedefini biraz ıskalayıp mahallemize düşme ihtimali yüksekti. Korkuyu dengelemek için, sanki hep birlikte ölmek birkaç kişinin yasını tutmaktan daha az trajikmiş gibi, bir akrabamızın evinde toplanırdık. Sonraki iki hafta boyunca Irak devlet medyası bize Amerikalıların yenildiğini söyledi ve televizyonda ABD askerlerinin cesetlerini gösterdi. 5 Nisan'da Musul'un batı yakasında yaşayan arkadaşlarımız Ebu Tammam Köprüsü olarak da bilinen 3. Köprü'den geçtiler ve bize Irak askeri personelinin mevzilerini terk ettiğini ve Kürt silahlı milis gücü Peşmerge'nin bazı dış mahallelere girip kontrolü ele geçirdiğini gördüklerini söylediler. 9 Nisan'da ABD Ordusu Bağdat'ın merkezine ulaştı ve bu Saddam rejiminin sonu oldu.
Ev yapımı antenimiz, Kuveyt TV'nin Amerikan güçlerinin Bağdat'ın Firdos Meydanı'na girişini canlı olarak yayınlayan Kürdistan TV'den bir sinyal aldı. Oturma odasında ailem ve teyzemin ailesiyle birlikte televizyon ekranımızda yaşananları izliyorduk. Kuveytli sunucu "Allahu ekber!" diye bağırdı. ("Tanrı en büyüktür!") diye bağırıyordu, Saddam'ın heykeli yüzlerce insanın alkışları arasında yıkılırken. Ne mutlu ne de üzgündüm ama gördüklerimin gerçek olup olmadığını merak ediyordum. Tanrı'dan daha çok korktuğumuz adam az önce yenilmişti. Başından beri kağıttan bir kaplan mıydı?
Askeri operasyonların tamamı, ilan edildiği andan rejimin devrilmesine kadar, sadece 19 gün sürdü, ancak aylar gibi geldi. Irak'ın tamamı işgalcilerin eline geçmiş ve liderliğimiz üç haftadan kısa bir süre içinde buharlaşmıştı. ABD tankları Saddam'ın heykelini devirmek için Firdos Meydanı'na girdiğinde ilk sorum bir katliam olup olmayacağıydı. "İşgal" ve "istila" kelimeleri, ben de dahil olmak üzere yurttaşlarımın çoğu için İsrail ile özdeşleşmişti. İkinci İntifada ve İsrail'in Filistinli sivillere karşı uyguladığı vahşetin görüntüleri hafızalarımızda tazeydi. ABD askerlerinin kalabalığa ateş açmadığını görünce biraz rahatladım. Belki de her şeye rağmen halkımı öldürmeyeceklerdi.
9 Nisan akşamı hayatımın en korkunç günlerinden biriydi. Musul'da, çok sayıda Peşmerge konvoyunun Musul'un dış mahallelerindeki Mahmur köyünden sivilleri göç ettirdikten sonra şehre girdiği haberi yayılmıştı. İlginçtir ki Amerikalılardan çok Peşmergelerden korkuluyordu çünkü Kürtlerin yıllarca süren ayrımcılığın intikamını alacağı konusunda fikir birliği vardı. Mahmur köyü ve Musul'un hemen dışındaki diğer bölgeler, Kürtlerin Saddam'ın Araplaştırma kampanyalarından önce kendilerine ait olduğunu iddia ettikleri tartışmalı bölgelerdi ve şimdi buraları geri almak istiyorlardı. Kimse bize sıranın bizim mahallemize gelmeyeceğini söyleyemezdi. Endişe o kadar büyüktü ki, babamın bir Kürt arkadaşı, Peşmergelerin mahalleyi basması durumunda, en azından evimizde kalmamız için onlarla pazarlık edebilmek amacıyla bizde kalmaya karar verdi. O gece kimse uyumadı.
Ertesi sabah yüzlerce sivil araç Saddam'ın saray yerleşkesine girdi. Yerleşkenin kendisi şehir içinde küçük bir kasabaya benziyordu. Kendi köprüleri, gölleri ve en az yedi sarayı vardı. Burası Saddam'ın Musul'da nadiren ziyaret ettiği yerleşkeydi. Bağdat'taki yerleşkelerinin nasıl göründüğünü ancak hayal edebilirdik. Çatı katımızdan birkaç saray görünüyordu, biz de neler olduğunu görmek için yukarı çıktık. Hiçbir kurguda görmediğim kadar büyük bir yağma gerçekleşiyordu. Koltuklar, kanepeler, masalar, lambalar, yatak takımları, mutfak aletleri - taşınabilir olan her şey götürülüyordu. Yağma sırasında Amerikalılar henüz Musul'da değildi ama yine televizyonda Amerikan Humvee kamyonlarını Bağdat'taki Ulusal Müze'nin çok yakınında, binlerce yıl öncesine ait eserler yağmalanırken gördük. Müze çalışanlarının Amerikalılara yağmayı durdurmaları için yalvardıklarını duyduk ama nafile. Irak'ın dört bir yanında kamusal alanların yağmalanması birçok şeyi simgeliyordu: Saddam ve çevresinin on yıllardır tekelinde tuttuğu şeylerin bir kısmını geri almanın bir ifadesi; artık ölümcül sonuçları olmayan bir kargaşa gösterisi; ve çoğunlukla sadece yağmalama. Irak birkaç saat içinde organize bir diktatörlükten kaotik bir "özgürlüğe" dönüştü.
Amerikalılar Musul'a yaklaşık bir hafta sonra girdiler ya da en azından ben bir ABD askeri konvoyunu ilk kez o zaman gördüm. Kendime sürekli "belki o kadar da kötü olmaz" diyordum, çünkü sivilleri rastgele vurmuyorlardı. Henüz değil.
Bir ABD askeriyle ilk karşılaşmam o yılın Mayıs ayında gerçekleşti. Arabalarımızın yakıtı bitmişti ve benzin istasyonları da öyle. ABD ordusu plaka numaralarına göre yakıt dağıtmak için bir karne sistemi oluşturmuştu. Kadınların da sıraya girmesine izin veriyorlardı ve annem bir saniye bile kaybetmedi. Korunmak için teyzelerimden biriyle birlikte ona eşlik ettim, ama daha çok o noktada iki aydır evden çıkmadığım için. Benzin istasyonuna "tek plaka günü "nde vardık ama ehliyetimiz çift numaraydı. Görevli Amerikalı asker, çok genç bir adam, ertesi gün tekrar gelmemizi istedi ve işleri kolaylaştırmak için orada olacağını söyledi. Ertesi gün döndüğümüzde gerçekten de aynı yerde duruyordu. Bizi gördüğüne gözle görülür bir şekilde memnun oldu ve anneme "Sizi dünden hatırlıyorum çünkü kızınız [beni göstererek] jameela!" dedi. Soyadı "Thompson "dı, parlak mavi gözleri ve küçük sivri bir burnu vardı. İşgalci bir askerdi ama o anda sadece kültürler arası flört etmeye çalışan genç bir adamdı. Hiçbir şekilde ihlal edilmiş hissetmedim. O anda bir güç dengesizliği vardı ama o sözlerle bundan faydalandığını hissetmedim. Bu özel etkileşim bana sadece insani geldi. İlk adını hiç öğrenemedim ama sık sık ona ne olduğunu düşünürüm. Hayatta kaldı mı? Kaç Iraklıyı öldürdü? Bugün savaş hakkında ne hissediyor? İşgalci bir gücün insani yönünü görmek çelişkili hissettirdi. O iki gün gördüğüm askerlerin hepsi benim yaşlarımdaydı. Birine zarar verdiklerini hayal etmekte zorlandım.
Rejim değişikliğinin ilk birkaç haftasının ardından gelen göreceli sükûnet giderek şiddete dönüştükçe ve Amerikan askerleri her gün hedef alındıkça, Amerikalıların insani yönlerini görmek zorlaştı. İntikamdan başka bir şey bilmeyen ve görmeyen bazı askerlerin zalim, neredeyse şeytani bir tarafı vardı. Sivil araçları ezenler, silahsız sivillere ateş edip gülen keskin nişancılar, Ebu Gureyb olayına karışanlar, Bağdat'ın hemen dışındaki Mahmudiye köyünde 14 yaşındaki Abeer al-Janabi'ye ve tüm ailesine tecavüz eden, sakat bırakan ve öldüren askerler.
İşgalin sonuçları, takip eden yıllarda radikal silahlı grupların ortaya çıkmasıyla şekillendi. 2007 yılında kamu sektöründe sözleşmeli mühendis olarak çalışıyordum. İşim nedeniyle, "devlet" üyesi olduğunu iddia eden biri tarafından telefonla tehdit edildim. Daha sonra İslam Devleti grubuna dönüşecek olan IŞİD'in ilk vücut bulmuş hali olan Irak İslam Devleti'nden bahsediyordu. İşimi derhal bırakmam ya da sonuçlarına katlanmam gerekiyordu. Elbette ayrıldım. Güvenlik aygıtı beni koruyamazdı, tıpkı güpegündüz vurulan birçok iş arkadaşımı koruyamadığı gibi. İşsiz kalınca eğitimime geri dönmeyi tercih ettim ve akşam kurslarına yazıldım. Bu karar bana pek çok kapı açtı ve 2013'ün sonlarına doğru Irak'tan ayrıldım.
Ancak Irak beni hiç terk etmedi. Bunu duygusal, romantik bir şekilde söylemiyorum. Birleşik Arap Emirlikleri'nde çeviri ve yayıncılık alanında çalıştım ve siyasal İslam ve Arap edebiyatı üzerine uzmanlaşmak istedim ama Irak'tan hiçbir zaman tam olarak kopamadım. İşgal ve sonrasında yaşananlar kariyer yolumu planlanmamış bir şekilde belirlemişti. Memleketim Musul'un IŞİD'in eline geçmesinden kısa bir süre sonra siyasi analist oldum. Sunduğum yerel görüşler ve nüanslar hem bölgedeki hem de Batı'daki araştırma merkezleri, düşünce kuruluşları ve hatta bazı hükümet yetkilileri için değerli görülüyordu.
Geçen yıl, 16 yıl sonra ilk kez Bağdat'ı ziyaret ettim. Arkadaşlarımın tavsiyesi üzerine kendi isteğimle yaptığım hızlı bir geziydi. Ziyaretçilerin Bağdat'ın özel bir havası olduğuna dair söyledikleri doğru. Hüznüyle bile canlı, keyifli bir şehir. Irak, petrolün varlığıyla işleyen mutant bir devlet haline geldi, ancak hiçbir şey sürdürülebilir değil. Yolsuzluğu yöneten bir haydutlar ağı siyasi sistemin yerini almış durumda. Ama Bağdat'tayken analist tarafımı bir kenara bıraktım. Şehrin, renklerin, yemeklerin ve insanların tadını çıkardım. Biri Iraklı, diğeri İsveçli iki arkadaşımla birlikte Şiiliğin yedinci imamı olan İmam Musa el-Kazım'ın türbesini ziyaret ettim. Hınzır mizah anlayışıyla tanınan Iraklı arkadaşım, farklı dini aidiyetlerimize dikkat çekerek, "İmam Kazım'ın türbesine bir Şii, bir Sünni ve bir Hıristiyan giriyor" diye espri yaptı. Doğru olmasına rağmen sessizce kıkırdadık. Türbe, inancının ya da mezhebinin ne olduğunu sormadan herkesi ağırlıyor. Ve düzeltecek bir şey olmadığını fark ettim; belki de düzeltmeye çalışmamalıydım. Bildiğim Irak çoktan gitmişti ve bu artık benim savaşım değil çünkü artık orada yaşamıyorum ve geri dönmeyi de planlamıyorum.
İşgalin hem görünen hem de görünmeyen izlerini hala taşıyorum. Duygusal travmanın yanı sıra, garaj kapımızın hemen dışına yerleştirilen el yapımı bir patlayıcı, yatak odamın penceresinin kırılmasına ve çerçevesinin çökmesine neden olduğunda şarapnel parçalarından dolayı kesikler yaşadım. Ben aynı zamanda şanslı olanlardan biriyim. Hayatım savaş sayesinde yadsınamaz bir şekilde daha iyi bir hal aldı ve bunun için yakın zamanda azalacağından şüphelendiğim muazzam bir suçluluk duygusu taşıyorum.
Rasha Al Aqeedi, 20 Mart 2023, The New Lines Magazine
(Rasha Al Aqeedi New Lines dergisinin Orta Doğu Editör Yardımcısıdır.)
Mustafa Tamer, 31.03.2023, Sonsuz Ark, Çeviri, Çeviri-Analiz, Onlar Ne Diyor?
Mustafa Tamer Yayınları
Onlar Ne Diyor?
- Sonsuz Ark'ta yayınlanan yazılardan yazarları sorumludur.
- Sonsuz Ark linki verilerek kısmen alıntı yapılabilir.
- Sonsuz Ark yayınları Sonsuz Ark manifestosuna aykırı yayın yapan sitelerde yayınlanamaz.
- Sonsuz Ark Yayınlarının Kullanımına İlişkin Önemli Duyuru için lütfen tıklayınız.