Sonsuz Ark/ Evrensel Çerçeveye Yolculuk
Niger and the collapse of France’s empire
"Batı müdahalesi yakında geri tepebilir."
Önce Mali vardı; sonra Burkina Faso geldi. Bugün ise Sahel'i kasıp kavuran Batı karşıtı isyan destanında başrol oynama sırası Nijer'e geldi; sadece üç yıl içinde darbeye maruz kalan üçüncü ülke. 26 Temmuz'da general Abdourahamane Tchiani liderliğindeki askeri darbe, 2021'de hile iddiaları ve protestolar arasında seçilen ülkenin Batı yanlısı başkanı Mohamed Bazoum'u görevden aldı.
Protestocular Nijer askerlerini alkışlıyor (Getty Images aracılığıyla AFP)
Bu darbelerin her birinde, darbeye karışan subaylar iktidarı ele geçirmek için aynı sebepleri öne sürdüler: terörizmdeki artış ve kronik sosyal ve ekonomik az gelişmişlikle ilgili artan endişeler. Petrol, altın ve uranyum gibi doğal kaynaklar açısından dünyanın en zengin bölgelerinden biri olmasına rağmen Sahel aynı zamanda mali açıdan en fakir bölgelerden biridir. Nijer bunun çarpıcı bir örneğidir: dünyanın önde gelen uranyum ihracatçılarından biri olmasına rağmen İnsani Gelişme Endeksi'nde sürekli olarak en alt sıralarda yer almaktadır.
Bu ülkelerin yeni liderleri ve destekçilerinin gözünde, bunun sorumluluğunun büyük bir kısmı özellikle bir kötüye aittir: Fransa. Ne de olsa bu ülkelerin hepsi, eskiden Françafrique olarak bilinen bölgenin bir parçası olan eski Fransız sömürgeleridir. Ve Fransa, diğer tüm emperyal güçlerden daha fazla, eski ileri karakolları üzerinde büyük bir etki yaratmaya devam etti ve açık sömürge yönetiminin yerine, yeni sömürgeci kontrolün daha ince biçimlerini koydu - her şeyden önce para birimi ile.
Afrika'nın ellili ve altmışlı yıllardaki dekolonizasyonundan önce, Batılı güçler arasında kendi sömürgelerine parasal itaat biçimleri dayatmak yaygındı. Sömürgeler genellikle Avrupa ülkelerinin ekonomik kontrolünü ve mali çıkarlarını sağlamak için emperyal merkezler tarafından çıkarılan ve kontrol edilen para birimlerini kullanmaya zorlanıyordu. Fransa bir istisna değildi; aksine Fransa'yı diğer emperyal güçlerden ayıran şey, para imparatorluğunun dekolonizasyondan sağ çıkmasıydı. Afrika sömürgelerinin çoğu bağımsızlıklarını kazandıktan sonra ulusal para birimlerini benimserken, Fransa Orta ve Batı Afrika'daki eski ileri karakollarının çoğunu sömürge para birimi olan CFA frangını korumaya ikna etmeyi başardı.
Takip eden on yıllarda çeşitli ülkeler CFA sistemini terk etmeye çalıştı, ancak çok azı başarılı oldu. Senegalli ekonomist Ndongo Samba Sylla ve Fransız gazeteci Fanny Pigeaud'un Afrika'nın Son Sömürge Para Birimi adlı kitaplarında yazdıkları gibi (ki ben de bunu çevirdim), Fransa ülkelerin CFA'yı terk etmelerini engellemek için elinden geleni yaptı: "Göz korkutmalar, istikrarsızlaştırma kampanyaları ve hatta suikastlar ve hükümet darbeleri bu döneme damgasını vurdu ve Fransa ile Afrika'daki 'ortakları' arasındaki ilişkinin dayandığı - ve bugün hala dayandığı - kalıcı ve eşit olmayan güç ilişkilerine tanıklık etti."
Sonuç olarak CFA frangı, Mali, Burkina Faso ve Nijer de dahil olmak üzere Orta ve Batı Afrika'da çoğu eski Fransız sömürgesi olan 14 ülke tarafından kullanılmaya devam etmektedir. Bu ülkeler birlikte, Fransa'nın hala merkezi bir rol oynadığı "frank bölgesi" olarak adlandırılan bölgeyi oluşturmaktadır. CFA frangının iki merkez bankasının merkezinin Afrika kıtasına taşınmasını içeren bu grubun resmi olarak "Afrikalılaştırılmasına" rağmen, Fransa sistem ve onu kullanan ülkeler üzerinde geniş kapsamlı kontrol sahibi olmaya devam ediyor.
"Sylla ve Pigeaud, "CFA frangı, bir para birimi olmanın ötesinde, Fransa'nın bazı eski sömürgeleriyle ekonomik, parasal, mali ve siyasi ilişkilerini kendi çıkarlarına uygun bir mantığa göre yönetmesini sağlıyor" diye yazıyor. CFA frangının Afrika ekonomilerinin gelişimini engelleyen ve onları Fransa'ya boyun eğdiren bir tür "parasal emperyalizmi" temsil ettiğini iddia ediyorlar.
Nijer'i ele alalım: Ülke, Fransa'nın en büyük uranyum kaynağıdır (arzının yaklaşık %20'sini sağlamaktadır) ve bu da ülkenin elektriğinin yaklaşık %70'ini sağlayan nükleer santrallere yakıt sağlamak için gereklidir. Yine de her yedi Nijeryalıdan yalnızca biri (ve kırsal kesimde yaşayanların yalnızca %4'ü) modern elektrik hizmetlerine erişebilirken, nüfusun %40'ından fazlası aşırı yoksulluk içinde yaşamaktadır. Daha da çarpıcı olanı, Nijer'in uranyum endüstrisini işleten şirketin %85'inin Fransa Atom Enerjisi Komisyonu ve iki Fransız şirketine ait olması; sadece %15'inin Nijer hükümetine ait olması.
CFA sistemi ve bunun getirdiği parasal ve ekonomik egemenlik eksikliği, Nijer'de ve Sahel'in başka yerlerinde kaynakların sistematik olarak yağmalanmasının merkezinde yer almaktadır. Dünyanın en düşük İnsani Gelişme Endeksine sahip 10 ülkesinden beşi frank bölgesinin bir parçasıdır ve bunlardan üçü yakın zamanda darbe yaşamıştır.
Fransa'nın frank bölgesi üzerindeki kontrolü sadece ekonomik araçlarla da sınırlı değil. Nijer aynı zamanda Fransa'nın Sahelya'daki ana askeri üssü ve yaklaşık 1.500 Fransız askerine ev sahipliği yapıyor. İşleri daha da karmaşık hale getirmek için, ülke aynı zamanda Amerika Birleşik Devletleri Afrika Komutanlığı (Africom) çatısı altında faaliyet gösteren ve Afrika kıtasındaki en büyük Amerikan birliklerinden biri olan yaklaşık 1.000 ABD askerine de ev sahipliği yapıyor. ABD ayrıca 2013'ten bu yana Nijer'de 110 milyon dolarlık yeni bir tesis de dahil olmak üzere çeşitli üslerden insansız hava aracı misyonları yürütüyor. Hem Fransa hem de ABD için sözde amaç İslami terörizmle mücadele; ancak gerçek şu ki bu devasa yabancı askeri varlığa rağmen Nijer ve diğer ülkelerde güvenlik yıllar içinde kötüleşti - ekonomik beklentiler de öyle.
O halde Afrika'nın en yeni askeri cuntalarının öfkelerinin ana hedefi olarak Fransa'yı seçmelerine belki de şaşırmamalıyız. Mali'de mevcut askeri lider Assimi Goïta Fransız ordusunu sınır dışı etti, diplomatik ilişkileri kesti ve hatta Fransızca'yı resmi dil olarak yasakladı. Burkina Faso'da genç devrimci lider İbrahim Traoré de Fransız askerlerini sınır dışı etti ve bazı ihracat ürünlerini yasakladı.
Sylla'ya göre bu, "Frankofon Afrika'da ellili ve altmışlı yıllarda başlayan dekolonizasyon sürecini tamamlamayı amaçlayan ikinci bir ulusal kurtuluş hareketinden" başka bir şey değildir. Bu sürecin ilk aşaması Batı'dan siyasi bağımsızlık elde etmekle ilgiliyken, bu son aşama ekonomik egemenlik ve bağımsızlık elde etmekle ilgilidir. Bu nedenle, yakın tarihli bir Birleşmiş Milletler raporunun da belirttiği gibi, bu yeni askeri hükümetlere verilen halk desteği, "kıta genelinde genişleyen yeni bir demokratik özlem dalgasının belirtisi" olarak anlaşılabilir. Sylla'nın bana söylediği gibi: "Bu ülkelerin çoğunda ordular, Batı'nın kuklası olma eğiliminde olan ve yıllar boyunca yeni sömürgeci düzene meydan okumak için hiçbir şey yapmayan seçilmiş hükümetlerin aksine, uluslarının egemenliğini ve bağımsızlığını koruyan liderler olarak görülüyor."
Peki bu Nijer için ne anlama geliyor? Ülke şimdilik Mali ve Burkina Faso ile aynı yönde ilerliyor gibi görünüyor. Yeni hükümet yabancı askerlere ülkeyi terk etmelerini söylemekten (şimdilik) kaçınırken, Fransa ile bir dizi askeri işbirliği anlaşmasını iptal etti, ülkenin hava sahasını kapattı - ABD'nin insansız hava aracı operasyonlarını fiilen durdurdu - ve Fransa'ya uranyum ihracatını askıya aldığını duyurdu. Buna karşılık binlerce kişi desteklerini göstermek için sokaklara döküldü, Fransız bayraklarını yaktı ve hatta Fransız elçiliğine saldırdı. BBC'ye konuşan yerel bir işadamı "Çocukluğumdan beri Fransa'ya karşıyım" dedi. "Uranyum, petrol ve altın gibi ülkemin tüm zenginliklerini sömürdüler. En yoksul Nijeryalılar Fransa yüzünden günde üç öğün yemek yiyemiyor."
Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (Ecowas) - Batı Afrika'da yer alan ve Batı'nın desteğine sahip 15 ülkeden oluşan bir siyasi ve ekonomik birlik - Nijer'e derhal yaptırım uygulayarak Nijer ile Ecowas ülkeleri arasındaki tüm ticari ve mali işlemleri askıya aldı ve daha da kötüsü Nijer'in Ecowas'ın merkez ve ticaret bankalarında bulunan varlıklarını dondurdu. Bunu yapabilmelerinin nedeni, Ecowas'ın Nijer tarafından kullanılan para birimini basan Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği'ni içermesi ve büyük ölçüde Fransa'nın kontrolü altında olmasıdır. Bu da Fransa'nın CFA frankını, frank bölgesi içerisinde kendisi için sorun teşkil eden herhangi bir hükümete karşı silah olarak kullanmasına olanak sağlıyor. AB de dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olmasına rağmen Nijer'e yönelik yardım ve işbirliğini askıya alarak cezalandırıcı bir tepki verdi.
Daha da endişe verici olanı, Batı Afrika bloğu, seçilmiş hükümetin bir hafta içinde görevine iade edilmemesi halinde güç kullanımı da dahil olmak üzere "gerekli tüm önlemleri alacağını" söyledi. Bu süre Pazar günü doldu ve herhangi bir adım atılmadı ancak tehdit geri çekilmedi. Bundan sonra ne olacağına karar vermek üzere Perşembe günü bir araya gelmeleri bekleniyor. Bu arada Fransa, AB ve ABD devrik lidere "kesintisiz" destek verdi ve Ecowas'ın tutumunu destekledi. Bu, Fransa'nın Frankofon Afrika'daki çıkarlarını korumak için Fildişi Sahili, Mali ve Çad'a müdahale ederek askeri güç kullandığı on yılın ardından geldi.
Ancak bu sadece Fransa'nın azalan hegemonyası ve ABD'nin bölgedeki askeri varlığıyla ilgili bir hikaye değil. Nijerya'daki darbe, Nijerya'daki gaz sahalarını Avrupa'ya bağlayacak ve doğrudan Nijer'den geçecek 13 milyar dolarlık bir gaz boru hattı inşa etme projesini de tehdit ediyor. AB'nin geçen yıl Rus gazından vazgeçme kararının ardından bu girişimin her zamankinden daha acil olduğu söylenebilir.
Nijerya askeri rejimi, ülkeye yapılacak herhangi bir yabancı askeri müdahalenin "katliamla" sonuçlanacağı uyarısında bulunurken, Mali ve Burkina Faso da yeni hükümeti desteklediklerini açıkladı. Her iki ülke de yaptıkları ortak açıklamada herhangi bir askeri müdahalenin "Burkina Faso ve Mali'ye karşı savaş ilanıyla eşdeğer olacağı" ve "tüm bölgeyi istikrarsızlaştırabileceği" uyarısında bulundu. Dahası, Rusya'nın darbeci hükümetlerle olan güçlü bağları göz önüne alındığında, Nijer'e yönelik Batı destekli bir saldırı, Colin P. Clarke'ın "bölgesel bir vekalet savaşı" olarak tanımladığı, Rusya ve Wagner Grubu'nun Nijer'i (ve Burkina Faso ve Mali'yi), Batılı ülkelerin ise Ecowas'ı desteklediği bir savaşa dönüşebilir.
Tüm bunlar, Rusya, Çin ve Batı'nın, büyümenin bir sonraki sınırı olacağı tahmin edilen bu muazzam kaynak zengini, genç kıta üzerinde nüfuz sahibi olmak için yarıştığı yeni bir Afrika mücadelesinin eşiğinde olduğumuza dair korkuları besliyor. Ancak bu mantık hakim olursa, bu Afrika için bir felaket olacaktır. Kavraması ne kadar zor olursa olsun, Batılı ülkeler - ve özellikle Fransa - bu Batı karşıtı eğilimin yakın zamandaki yabancı etkisinden çok, uzun süredir devam eden yeni sömürgecilik uygulamalarına karşı tarihsel şikayetlerle ilgili olduğunu kabul etmelidir. Buna aynı eski reçeteyle - mali şantaj ve askeri güç - karşı koyma girişimleri sadece isyancıların kararlılığını güçlendirecektir.
Thomas Fazi, 8 Ağustos 2023, UnHerd
(Thomas Fazi UnHerd köşe yazarı ve çevirmenidir. Son kitabı Toby Green ile birlikte yazdığı The Covid Consensus'tur.)
Seçkin Deniz, 11.08.2023, Sonsuz Ark, Çeviri, Çeviri ve Yansımalar
- Sonsuz Ark'ta yayınlanan yazılardan yazarları sorumludur.
- Sonsuz Ark linki verilerek kısmen alıntı yapılabilir.
- Sonsuz Ark yayınları Sonsuz Ark manifestosuna aykırı yayın yapan sitelerde yayınlanamaz.
- Sonsuz Ark Yayınlarının Kullanımına İlişkin Önemli Duyuru için lütfen tıklayınız.