Sonsuz Ark/ Evrensel Çerçeveye Yolculuk
How Henry Kissinger Bungled the Arab Oil Embargo
"1973'te Suudi Arabistan'la yürüttüğü diplomasi 'gerçekçi' bir stratejiden ziyade daha naif ve ideolojikti"
Geçtiğimiz ay Suudi Arabistan'ın Washington'un İsrail'e verdiği destek nedeniyle ABD'ye uyguladığı beş aylık petrol ambargosunu kaldırmasının 50. yıldönümüydü. 10 Ağustos 1973'te, Arap-İsrail savaşının patlak vermesinden ve petrol ambargosunun uygulanmasından neredeyse iki ay önce, dönemin ulusal güvenlik danışmanı Henry Kissinger, Enerji Politikası Ofisi Direktörü John Love'a petrolün bir silah olarak kullanılma potansiyeliyle ilgili olarak "Suudiler bunu anlayacak kadar sofistike değiller ve bu nedenle daha tehlikeliler" demişti.
Henry Kissinger Aralık 1973'te Suudi Arabistan Kralı Faysal ile görüşüyor. (Bettmann)
Bu görüşmenin nedeni Love'ın "Suudi Arabistan sorunu" olarak adlandırdığı konuyu tartışmak istemesiydi. Bununla Suudi Arabistan'ın 1967 savaşında işgal ettiği topraklardan çekilmesi için İsrail'e baskı yapmak amacıyla petrolü bir araç olarak kullanma tehdidinde bulunduğu son dönemdeki politika değişikliğini kastediyordu. Kissinger Arap-İsrail çatışmasının "çözülemez" olduğunu ve "İsrailliler için kabul edilebilir bir anlaşmaya imza atacak herhangi bir Arap hükümetinin iki yıl içinde gideceğini" düşünüyordu. Bu nedenle Suudilerin bu meselenin ön saflarında yer almanın hem kendileri hem de ABD çıkarları için tehlikelerini anlayacak kadar sofistike olmadıklarını düşünüyordu.
Kissinger'ın Kasım ayı sonunda 100 yaşında öldüğünün açıklanmasından bu yana, mirası hakkındaki kamuoyu tartışmalarının çoğu, politikaya yaklaşımının ahlaki olup olmadığının sorgulanması üzerine yoğunlaştı; yani ahlaki ya da etik olmayan ama pratik olan "gerçekçi" politikalara bağlılık ve bunun sonucunda savaşların uzaması ve Vietnam'da olduğu gibi sivillerin acı çekmesi ve ölmesi.
Ancak onun politikalarından zarar gören Arap dünyasında bile hala hayranları vardı. Suudi Arabistan'ın önde gelen siyasi yorumcularından Abdulrahman al-Rashed, Suudi gazetesi Al-Sharq Al-Awsat'ta Kissinger'ın diğer Amerikan dışişleri bakanlarından farklı olarak bir "strateji yapıcı" olduğunu ve "gerçekçiliğinin" takdire şayan olduğunu yazdı.
Ancak Love'ın deyimiyle "Suudi Arabistan sorunu" ile ilgili mirası incelendiğinde, çok az stratejik düşünce ve daha çok derin ideolojik değerlerden ve Orta Doğu'ya dair naif bir anlayıştan etkilenen geçici bir yaklaşım ortaya çıkmaktadır.
Kissinger 1973 savaşının patlak vermesinden önce Suudilerin petrol ticaretini silahlandırma tehditlerini hafife almış ve Suudilerin petrolü ABD'ye karşı kullanması ihtimaline karşı bir acil durum politikası tasarlamıştı. Ancak Suudiler, diğer petrol üreticisi Arap ülkeleriyle birlikte, çatışma sırasında İsrail'e verdikleri destek nedeniyle ABD ve diğer ülkelere karşı bir ambargo başlattı. Sadece bu da değil, acil durum planı bile Suudilerin kararının etkisini hafifletmekte başarısız oldu.
Savaş patlak verdiğinde Kissinger savaşı kontrol altına alacak ve nihayetinde sona erdirecek bir stratejiden yoksundu. Başlangıçta, 19. yüzyıl emperyalizmi ve dünya medeniyetleri hiyerarşisi fikriyle şekillenen düşüncesiyle, Suudi petrol tesislerini işgal etmeye yönelik geçici bir politika izlemek istedi. Bu politika başarısız olunca, yönetimi ile Suudi Arabistan arasındaki özel mesajları yayınlamakla tehdit etme yoluna başvurdu. Ambargo nihayetinde Suudilerin İsrail'in 1967 sınırlarına tamamen çekilmesi yönündeki temel talebi karşılanmadan sona erse de, ABD'nin bölge petrolündeki çıkarlarını önümüzdeki elli yıl boyunca Arap-İsrail çatışmasına bağlamayı başardı; bu Kissinger'ın önlemek için çok mücadele ettiği bir sonuçtu.
Aralık 1972'de Suudi Kralı Faysal, James Akin'in 1973 başlarında Foreign Affairs'de yayınlanan bir makalesinde ifade ettiği gibi, uzun süredir devam eden "petrolün siyasi bir silah olarak kullanılmasına izin vermeme" politikasına son verdi. Aynı ay içinde iki Amerikalı yetkili, John Connally ve Franklin Lincoln, Faysal'ı ayrı ayrı ziyaret ettiler ve aynı mesajla geri döndüler. "Dışişleri Bakanlığı arşivlerine göre Kissinger, Nixon'a "Kral Faysal, Arap-İsrail çatışmasına siyasi bir çözüm bulunmadan Suudi-Amerikan ortak ekonomik çıkarlarının daha fazla geliştirilemeyeceğini ve petrol üretiminin daha fazla arttırılamayacağını söyledi" diye rapor verdi.
İki ziyaretçiye göre Faysal onlara "petrol arzını kesmesi" için büyük baskı altında olduğunu da söyledi. Kissinger bu raporu yorumlarken bunun Faysal'ın "Arap-İsrail sorununu petrolle ilk kez doğrudan ilişkilendirmesi" olduğuna işaret etti. Kissinger raporunu Faysal'ın "artık Arap-İsrail anlaşmazlığını çözmek için ABD'nin olumlu adımlarını bekleyerek sonsuza kadar pasif ve tamamen dostane bir tutum içinde kalmayacağı" şeklindeki son derece doğru öngörüsüyle bitirdi.
Takip eden aylarda Suudi yetkililer, Suudi-ABD ilişkilerinin geleceğini Arap-İsrail çatışmasının çözümüne bağlama kararlarını kamuoyuna açıkladılar. Tarihçi Ruediger Graf'ın "Petrol ve Egemenlik" adlı kitabında gösterdiği gibi, bu kamusal kampanya Mayıs 1973'te Washington Post'un Suudi Petrol ve Maden Kaynakları Bakanı Ahmed Zeki Yamani ile "Suudiler Petrolü ABD'nin İsrail Politikasına Bağlıyor" başlığı altında yaptığı bir röportajla başladı.
Birkaç hafta sonra Faysal, ARAMCO'nun Amerikalı ana petrol şirketlerine de aynı mesajı iletmeleri için baskı yaptı. 1973 yazında Mobil, New York Times gazetesinde tam sayfa bir ilan yayınlayarak Amerikan hükümetinin İsrail'e 1967 sınırlarına çekilmesi için baskı yapmak üzere ciddi adımlar atmaması halinde bunun ekonomik sonuçları konusunda Amerikan halkını uyardı.
Temmuz 1973'te Suudi Kralı, Washington Post muhabiri Jim Hoagland'a "Faysal ABD'yi İsrail Konusunda Uyardı" başlığı altında verdiği demeçte, "Amerika'nın İsrail'e verdiği desteğin mevcut düzeyde kalması halinde Suudi Arabistan'ın ABD ile yakın işbirliğini sürdürmesinin 'zor' olacağını" söyledi.
Kissinger, Suudi politikasındaki bu değişime kısmen tepki olarak, olası bir Arap petrol ambargosunun etkisini en aza indirecek bir strateji geliştirmeye çalıştı. Mart 1973'te "dünya enerjisinin ulusal güvenlik üzerindeki etkileri" konusunda NSSM 174 adlı bir ulusal güvenlik çalışma memorandumu hazırlanmasını emretti. Çalışma Ağustos ayında tamamlandı. Uluslararası arz sıkıntısına karşı savunmasız olma tehdidini karşılamaya yönelik genel önerilere ek olarak, çalışma özellikle Arap-İsrail çatışmasının potansiyel petrol kesintileri üzerindeki etkisini ele alıyordu.
Çalışma, başta "kilit tedarikçi Suudi Arabistan" olmak üzere "ılımlı Arapların" ABD'nin Arap-İsrail çatışmasına yönelik politikasını etkilemek için petrolü kullanmalarını önlemek üzere bir dizi stratejiyi teşvik etmiştir. Bu stratejik fikirler arasında "biraz hareket göstermek", ABD'nin petrol üreten ülkelerin güvenlik ve ekonomilerine daha fazla müdahil olması yoluyla bu tür eylemlerin maliyetini arttırmak ve İran'a daha fazla güvenerek ve yerli üretimi arttırarak petrolü silah olarak kullanmanın etkinliğini azaltmak yer alıyordu.
Kissinger, Suudi Arabistan'ın petrol gücünü ABD'ye karşı kullanmasını engellemenin ulusal çıkarına ek olarak, bunu yapmanın Suudi Arabistan'ın çıkarına olmadığını da düşünüyordu. Suudilerin "İsrail sorunuyla başa çıkmak için ... daha az donanımlı" olduğuna inanıyordu - esasen sorunun çözülebilir olmadığına ve Suudi Arabistan'ın sorunu çözmeye çalışarak kendi rejimini riske attığına inanıyordu.
Ona göre İsrail'in 1967 sınırlarına çekilmesi imkansızdı ve herhangi bir barış sonucu Arapların beklediğinden daha az olacaktı. Bu nedenle Suudilerin böyle bir politikanın sonuçlarından izole edilmesi daha iyiydi. "Kissinger Ağustos ayında "Suudiler bunu anlayacak kadar sofistike değiller ve bu nedenle daha tehlikeliler" dedi. Bu görüşünü pek çok kez tekrarladı. Örneğin, 17 Ağustos'ta İsrail Dışişleri Bakanı'na "Suudileri Arap-İsrail anlaşmazlığına dahil etmenin bir hata" olduğunu düşündüğünü söyledi. 10 Eylül'de İsrail büyükelçisine "Suudileri Arap-İsrail anlaşmazlığının dışında tutma stratejisini" bildirdi.
Kissinger'ın stratejisi, Suudi Arabistan'ı Arap-İsrail çatışmasından izole edemediği ve NSSM 174 hafifletme planı da ABD'li tüketicileri Arapların stratejik petrol kullanımından izole edemediği için fena halde başarısız oldu. Gerçekten de Kissinger, petrol üreticisi Arap ülkelerinin ABD'yi boykot etme kararından bir gün öncesine kadar Suudilerin bunu yapmayacağı konusunda ısrar etti.
Kissinger'ın 16-20 Ekim tarihleri arasındaki performansına yakından bakıldığında, sözde realist ve pragmatist siyaset yaklaşımının sınırları ortaya çıkıyor. 10 Ekim'de CIA, Yamani'nin Amerikan petrol şirketlerini Suudi Arabistan'ın petrol üretimini kısabileceği konusunda bilgilendirdiğini bildirdi. Bu bilgi New York Times gazetesine sızdırıldı ve gazete 16 Ekim'de "Petrol Konusunda Suudi Tehdidi Rapor Edildi" başlığıyla manşetten bir haber yayınladı.
Bunun anlamı şudur: Kissinger 16 Ekim itibariyle hem CIA hem de Amerikan medyası aracılığıyla Suudi tehdidinden haberdardı. Yine de bunu ciddiye almamıştı. Bunun nedeni muhtemelen Kissinger'ın kararını Orta Doğu'daki tarih, siyaset ve güç dengelerine dair incelikli bir anlayışa değil, 12 Ekim'de Suudi Dışişleri Bakanı Ömer El Sakkaf'la yaptığı ve Bakan'ın "Suudilerin petrolü keserek ve Orta Doğu'ya daha fazla sorun getirerek 'kendilerini asmak' gibi bir niyetleri olmadığını teyit ettiği" kişisel görüşmeye dayandırmasıdır.
Sakkaf başkanlığındaki Arap dışişleri bakanları heyeti 17 Ekim sabahı Nixon ve Kissinger ile bir araya geldi. Görüşmeler ateşkes ihtiyacı, İsrail'in 1967 sınırlarına çekilmeye zorlanması ve İsrail'e Amerikan silahlarının yeniden ikmali üzerinde yoğunlaştı. Öğle saatlerinde Kissinger Nixon'a Arap bakanlarla yaptıkları toplantının "çok başarılı bir sabah olduğunu" söyledi.
Saat 15.00'ten sonra Kissinger, Orta Doğu'yu görüşmek üzere Washington Özel Eylemler Grubu'na başkanlık etti. Bu toplantıda, "bu sabah Arap dışişleri bakanlarıyla yaptığımız görüşmeler ışığında artık petrol kesintisi beklemiyoruz" diye övündü. Katılımcılara şakayla karışık, "Suudi Dışişleri Bakanının uslu bir çocuk gibi çıkıp bizimle çok verimli görüşmeler yaptıklarını söylediğini gördünüz mü?" diye sordu. Saat 16:00'dan sonra bir başka toplantıda Kissinger Nixon'ı "Beyaz Saray'a geldiğinden beri en iyi yönetilen kriz" için kutladı.
Kissinger petrolün silah olarak kullanılmasını engellediği için kendini kutlarken, Arapların petrolü savaşta kullanma kararı çoktan alınmıştı. Kuveyt'te bir araya gelen Arap petrol bakanları, İsrail 1967 sınırlarına çekilene kadar petrol üretimini her ay %5 oranında azaltma kararı aldı. Suudi hükümeti, diğer ülkelerle birlikte, üzerinde anlaşılan oranın ötesine geçmeye ve üretiminin %10'unu kesmeye karar verdi. Ayrıca tek taraflı olarak petrol fiyatını %70 arttırarak galon başına 3.01 dolardan 5.12 dolara çıkardı.
Kissinger 18 Ekim sabahı Beyaz Saray Basın Sekreteri Ronald Ziegler ile yaptığı telefon görüşmesinde kesinti kararının etkisini küçümsedi ve bunu "göstermelik bir şey" olarak nitelendirdi. Aradan 48 saat geçmeden, Nixon'ın Kongre'den İsrail'e 2.2 milyar dolarlık yardım talebine misilleme olarak Suudi Arabistan ABD'ye tam bir petrol ambargosu uygulayacağını açıkladı.
Kissinger sadece Suudilerin petrolü ABD'ye karşı silah olarak kullanmasını engelleyememekle kalmadı, aynı zamanda petrol ambargosunun petrol kesintisinden daha etkili olacağını düşünerek hata yaptı. "Hatıratında "Ambargo tehlikesine o kadar odaklanmıştık ki üretim kesintisinin büyük ölçüde sembolik bir jest olduğunu düşündük" diyor.
Aslında, tarihçi Victor McFarland'ın "Petrol Güçleri" adlı kitabında gösterdiği gibi, ambargonun etkisi, petrol şirketlerinin Arap petrolünü başka yerlere gönderirken Arap olmayan petrolü Amerika'ya kaydırmasıyla hızla hafifletildi. Öte yandan, petrol kesintileri dünya genelinde mevcut toplam petrol hacmini azaltarak varil fiyatının Aralık 1973'te 11.56 dolara ulaşmasına neden oldu. Bu durum, zayıf ve hazırlıksız Amerikan düzenleyici sistemlerinin yanı sıra, gaz kuyruklarındaki uzun beklemelerle sembolize edilen ABD ekonomisini sekteye uğrattı.
Enerji krizi ve ardından gelen panik, pek çok Amerikalının hayatını değiştirdi; onları arabalarını sürmek, evlerini ısıtmak ve işyerlerini çalıştırmak için her gün yakıt temin etme mücadelesine itti. Nisan 1974'te New York Times gazetesi "Benzin İçin Yüksek Fiyatlardan Başka Kesin Olan Çok Az Şey Var" başlıklı bir haber yayınladı. Haberde enerji krizinin "nasıl bir kaos yarattığı ve en azından kısa bir süre için bütün bir ulusun sürüş alışkanlıklarını nasıl değiştirdiği" anlatılıyordu.
Suudilerin petrol kozunu kullanmasını önleme ya da etkilerini azaltma stratejilerinin başarısız olduğunu fark eden Kissinger, petrol ambargosunu sona erdirmek için geçici politikalar benimsedi. Aklına gelen ilk fikir Suudi petrol tesislerini işgal etmek ve petrole el koymak oldu.
Bu fikir ilk kez 24 Ekim 1973'te Savunma Bakanı James Schlesinger tarafından ortaya atıldığında Kissinger fikri reddetti ve Schlesinger'e "deli" dedi. Ancak iki gün sonra Dışişleri Bakanlığı'ndaki bir personel toplantısında çalışanlarının önünde bu fikrin hayalini kurmaya başladı.
Kissinger onlara "19. yüzyılda ne olacağını biliyorum" dedi. "Bir Bedevi krallığının Batı Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri'ne kafa tutabileceği fikri kesinlikle akıl almazdı." Kissinger 19. yüzyıldaki emperyal güçlerin ne yapacağını hayal etmeye devam etti. "Petrol sahalarını bölerlerdi ve sorunu çözerlerdi." Yine de bu noktaya kadar bu fikrin uygulanamayacağı yönündeki görüşünü korudu.
Ancak Kasım ayında Schlesinger bu fikirden tekrar söz ettiğinde Kissinger, "medeni dünyanın 8 milyon vahşi tarafından ayakta tutulmasının gülünç olduğunu" söyledi. ... Bunu yapabileceğimizi göstermek için şeyhlerden birini deviremez miyiz?"
Andrew Scott Cooper'ın "Petrol Kralları" adlı kitabında ayrıntılarıyla anlattığı gibi, Schlesinger ve Kissinger Kasım ayının son günlerinde yeni kurulan Birleşik Arap Emirlikleri'nin petrol zengini emirliği Abu Dabi'yi "ele geçirme" planları geliştirdiler. Plan hayata geçirilmese de Kissinger 21 Kasım'da bir basın toplantısı düzenleyerek ekonomik baskının devam etmesi halinde "karşı önlemler" alınacağı tehdidinde bulundu.
Ertesi gün Suudi Arabistan Petrol Bakanı Yamani Kopenhag'da bir televizyon röportajına katıldı ve herhangi bir karşı önlem alınması halinde Suudi Arabistan'ın petrol üretiminin %80'ini keseceğini açıkladı. Ayrıca Amerikalı, Avrupalı ve Japon izleyicilerine, ABD'nin herhangi bir askeri harekata girişmesi halinde Suudi hükümetinin petrol tesislerini havaya uçurmaya hazır olduğunu söyledi. Bu tehditler CIA tarafından doğrulandı ve Kissinger'ın Arap-İsrail barışı konusunu petrol ambargosundan ayırma girişimini sona erdirdi.
Kissinger'ın ikinci geçici yaklaşımı, Ocak 1974'te kendi yönetimi ile Suudi Arabistan arasındaki gizli mesajları yayınlamakla tehdit etmek oldu. Bu tehdidin, Suudi petrol ambargosunun ardındaki motivasyonun radikal devletlerle dolu bir bölgede hayatta kalma arzusu olduğu ve Suudilerin "radikallerden daha radikal olması gerektiği" yönündeki algısından kaynaklandığı anlaşılıyor. Dolayısıyla gizli mesajları yayınlamakla tehdit etmek Suudileri Arap komşularının önünde "ifşa" edebilirdi.
Bu durum, Suudi hükümetinin Nixon'a özel olarak verdiği, İsrail ve Mısır'ın ayrılmasının sağlanması halinde ambargonun kaldırılacağı sözünden geri adım atmasının ardından Nixon için özellikle acil bir hal aldı. Nixon 1974'te yaptığı Ulusa Sesleniş konuşmasında ambargoyu sona erdirme taahhüdünü bu söze dayandırdı. Riyad'daki ABD Büyükelçisi bu tehdidi Sakaf'a ilettiğinde, Sakaf bu mesajların Araplardan çok Nixon'a zarar verdiğini belirtmekle yetindi. Çünkü "sekreterle ya da benimle yapılan her konuşma temelde Richard Nixon'ı korumaya yönelik bir savunmaydı. Arapların Richard Nixon'ın başkanlığını korumak için harekete geçmesi gerekiyordu." Büyükelçi daha sonra Kissinger'ın mesajları yayınlaması halinde Suudilerin de "Washington'un atladığı kısımları yayınlayacağını" söyledi.
Suudi Arabistan, diğer Arap petrol ülkeleriyle birlikte, ancak bazı talepleri karşılandıktan sonra 18 Mart 1974'te petrol ambargosunu kaldırdı. İsrail'in 1967'de işgal ettiği topraklardan tamamen çekilmesi sağlanamamış olsa da, ambargo Arap-İsrail çatışmasını ABD'nin bölgedeki petrol çıkarlarıyla ilişkilendirmeyi başardı; bu Kissinger'ın gerçekleşmemesi için çok uğraştığı bir sonuçtu.
Bu başarısızlık, Kissinger'ın bölge siyasetine ilişkin anlayışını etkileyen ideolojik pozisyonlarıyla doğrudan bağlantılıydı. Bölgedeki devletlerin davranışlarına ilişkin görüşleri, "radikal" ve "ılımlı" Araplar ikileminden, hiyerarşik olarak çoklu medeniyetlere bölünmüş bir dünya fikrinden ve küresel enerji karşılıklı bağımlılığına ilişkin tam bir bilgi eksikliğinden etkilenmişti. Kissinger'ın ölümünden sonra Harvard'lı siyaset bilimci Stephen Walt'ın Foreign Policy'de savunduğu gibi, bu görüşler strateji oluşturma çabalarını boşa çıkarıyordu ve realist gelenek ve teorileriyle çelişiyordu.
Sultan Alamer, 8 Nisan 2024, The New Lines Magazine
(Sultan Alamer, Harvard Üniversitesi Orta Doğu Çalışmaları Merkezi'nde doktora sonrası araştırmacı olarak görev yapmaktadır.)
Mustafa Tamer, 20.09.2024, Sonsuz Ark, Çeviri, Çeviri-Analiz, Onlar Ne Diyor?
- Sonsuz Ark'ta yayınlanan yazılardan yazarları sorumludur.
- Sonsuz Ark linki verilerek kısmen alıntı yapılabilir.
- Sonsuz Ark yayınları Sonsuz Ark manifestosuna aykırı yayın yapan sitelerde yayınlanamaz.
- Sonsuz Ark Yayınlarının Kullanımına İlişkin Önemli Duyuru için lütfen tıklayınız.